Tháng Bảy, cả nước nghiêng mình tri ân những người đã ngã xuống vì độc lập, tự do của dân tộc. Đèo Lũng Lô tại xã Thượng Bằng La, huyện Văn Chấn, tỉnh Yên Bái là một trong những chứng tích đặc biệt của lịch sử. Dù chỉ là một điểm nhỏ trên bản đồ, nhưng nơi đây từng là tuyến tiếp vận chiến lược sống còn trong kháng chiến chống Pháp, từng thấm đẫm mồ hôi và máu xương của biết bao người con đất Việt. Trong dòng chảy của cảm xúc, chúng tôi lại nhớ về một người nghệ sĩ, liệt sĩ tài hoa đã ngã xuống tại mảnh đất nơi đây: họa sĩ Tô Ngọc Vân.
Đèo Lũng Lô – bức ký họa cuối cùng
Tháng Tư năm 1954, chiến dịch Điện Biên Phủ bước vào giai đoạn then chốt. Với hành trang là chiếc ba lô vải đã bạc màu, bên trong đựng hộp màu, giấy vẽ, cùng với nhiều nghệ sĩ, chiến sĩ khác, họa sĩ Tô Ngọc Vân bước vào cuộc chiến của dân tộc với nhiệm vụ ghi lại những ký họa chiến trường.
Đèo Lũng Lô, bức ký họa cuối cùng của họa sĩ Tô Ngọc Vân
Ngày 17 tháng Sáu năm 1954, trên đường hành quân ra mặt trận, khi đi qua đèo Lũng Lô, Tô Ngọc Vân đã vẽ bức ký họa cùng tên. Bức tranh mô tả cảnh chiến sĩ và dân công hỏa tuyến mừng vui phấn khởi trở về sau ngày chiến thắng Điện Biên vào buổi sáng cùng ngày. Và không ai có thể ngờ tới, đây lại là sáng tác nghệ thuật cuối cùng của ông. Chỉ khoản hai tiếng sau khi bức vẽ được hoàn thành, ông bị trúng bom của quân Pháp và hi sinh ở bên kia đèo. Thời điểm ông hi sinh khi chiến dịch Điện Biên Phủ mới giành được những thắng lợi đầu tiên và chỉ chưa đầy một tháng trước khi hiệp định Genève được ký kết. Hi sinh ở thời khắc khi hòa bình đã rất gần ấy của ông không chỉ để lại niềm tiếc thương vô hạn mà hơn cả, đó là sự thấm thía về cái giá quá đắt của độc lập, tự do, hạnh phúc.
Và bức ký họa cuối cùng của ông – Đèo Lũng Lô, không chỉ là tác phẩm. Đó còn là chứng tích của một thời, như một thông điệp của người nghệ sĩ chọn dấn thân đến tận cùng trong cuộc kháng chiến vĩ đại của dân tộc gửi lại cho muôn đời sau.
Người thầy giáo vĩ đại
Họa sĩ Tô Ngọc Vân là một trong những người đặt nền móng đầu tiên cho mỹ thuật hiện đại Việt Nam. Ông theo học khóa II (1926 – 1931) của trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương và là một trong những họa sĩ đạt nhiều thành tựu trong việc sử dụng chất liệu sơn dầu ở Việt Nam.
Hoạ sĩ Tô Ngọc Vân
Năm 1945, sau Cách mạng tháng Tám, họa sĩ Tô Ngọc Vân được bổ nhiệm về làm Hiệu trưởng trường Cao đẳng Mỹ thuật Việt Nam. Năm 1946, hưởng ứng lời kêu gọi của Hồ Chủ Tịch, Tô Ngọc Vân cùng nhiều văn nghệ sĩ đã lên chiến khu tham gia kháng chiến trường kỳ. Đến năm 1950, sau những nỗ lực vận động và hoàn cảnh kháng chiến cho phép, Trường Cao đẳng Mỹ thuật tiếp tục khai giảng với khóa học 21 sinh viên. Khóa học này có tên đặc biệt Khóa Kháng chiến.
Là một trong số các sinh viên của khóa đặc biệt này đồng thời cũng là học trò của Tô Ngọc Vân, khi nhắc về người thầy của mình, PGS. NSND. họa sỹ Ngô Mạnh Lân vẫn nhớ như in câu chuyện thầy Vân cùng các giảng viên đã luôn cố gắng đảm bảo chất lượng giáo dục, đời sống cho sinh viên. Đã có lúc, thầy Vân cùng gia đình sẵn sàng bỏ tiền của để nuôi sinh viên qua những năm gian khó.
“Thầy Tô Ngọc Vân nói rằng, nhân dân nuôi chúng ta cơm ăn áo mặc thì chúng ta phải trả lại nhân dân bằng hội họa, bằng tác phẩm của mình. Với phương châm ấy, những người cán bộ và họa sĩ là cán bộ cũng công tác như mọi người khác và phục vụ nhân dân bằng tác phẩm của mình. Anh em chúng tôi đã thực hiện được điều đó” – PGS, NSND. Họa sỹ Ngô Mạnh Lân chia sẻ.
Người khắc họa chân dung Chủ tịch Hồ Chí Minh
Họa sĩ Tô Ngọc Vân cũng là một trong những họa sĩ đầu tiên được vẽ Chủ tịch Hồ Chí Minh. Câu chuyện Tô Ngọc Vân vẽ Bác năm 1946 tại Bắc Bộ phủ đến nay vẫn được nhắc đến như một giai thoại của giới chuyên nghề. Khi đó, họa sĩ được Hội Văn hóa cứu quốc cử vào Bắc Bộ phủ xin vẽ Hồ Chủ tịch. Nhưng vì vẽ chậm nên ông rất lo lắng, thậm chí mất ngủ bởi vẽ Bác không thể chỉ vẽ bề ngoài mà phải thể hiện được phong thái, tâm hồn vĩ đại của người lãnh tụ.
Thế nên ông bèn mạnh dạn thưa với Bác: “Thưa Bác, cháu không thể làm việc nhanh như mấy ông nhà báo, cháu xin Bác không phải ba ngày mà ba tuần liền được gần Bác mới mong vẽ được”. Hồ Chủ tịch ân cần nói: “Chú cứ yên tâm, ba tháng cũng thấy là phải, chứ nói gì ba tuần”. Câu nói thể hiện sự am tường nghệ thuật của Bác, thấu hiểu lao động của người họa sĩ đã khiến Tô Ngọc Vân vô cùng cảm động và không lâu sau đó, ông đã hoàn thành bức tranh nổi tiếng Bác Hồ làm việc ở Bắc Bộ phủ.
Bản khắc gỗ bức tranh Bác Hồ ở Bắc Bộ Phủ của họa sĩ Tô Ngọc Vân
Người nghệ sĩ lớn của dân tộc
Những sáng tác của họa sĩ Tô Ngọc Vân, dù là những bức ký họa chiến trường đầy sống động hay những tác phẩm nghệ thuật nổi tiếng, không chỉ là những nét vẽ tài hoa mà còn là tinh thần của một thế hệ. Chúng là minh chứng sống động cho một giai đoạn lịch sử, giúp chúng ta hiểu hơn về tinh thần bất khuất của dân tộc. Di sản mà ông để lại cho mỹ thuật Việt Nam là vô giá, không chỉ bởi giá trị nghệ thuật thuần túy mà còn bởi ý nghĩa lịch sử, văn hóa sâu sắc.
Họa sĩ Tô Ngọc Vân là người nghệ sĩ – liệt sĩ đầu tiên của Việt Nam trong kháng chiến chống Pháp. Hơn nửa thế kỷ đã trôi qua nhưng người người nghệ sĩ, chiến sĩ ấy vẫn sống mãi trong ký ức của những thế hệ họa sĩ sau này như một người thầy, một người tiên phong, và một người truyền cảm hứng.
Để tưởng nhớ về ông, niên khóa 1955 – 1957 của trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương đã được đổi tên thành khóa Tô Ngọc Vân. Nhiều tác phẩm nghệ thuật của ông được Nhà nước lưu giữ, trưng bày tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam. Ông được tặng thưởng Huân chương Độc lập Hạng Nhất và là một trong tám họa sỹ được tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học Nghệ thuật đợt I (1996).
Với những đóng góp to lớn cho mỹ thuật nước nhà, năm 1985, một đường phố ở Thành phố Hồ Chí Minh được đặt theo tên ông và năm 1995, một đường phố ở Hà Nội được đặt theo tên ông.
Chân dung họa sĩ Tô Ngọc Vân, chì màu của Lê Lam. Trên tranh có chữ ký của các sinh viên khóa Kháng chiến
Tháng Bảy này, khi những kỷ niệm về quá khứ hào hùng ùa về, thế hệ sau, một lần nữa xin được nhớ về ông: Họa sĩ Tô Ngọc Vân – người thầy, người chiến sĩ đã cống hiến trọn đời mình cho nghệ thuật và cho Tổ quốc.
Bài viết bởi Viet Art View
Bản quyền thuộc về Viet Art View
