[Đấu giá tại Bonhams] Bài viết về họa sĩ Nguyễn Khang từ nhà đấu giá Bonhams

Nguyễn Khang, hay Nguyễn Văn Khang, sinh ra tại Hà Nội vào năm 1911. Ông tốt nghiệp trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương vào năm 1935, và hành trình nghệ thuật của ông bắt đầu sau đó. Năm 1937, ông đồng sáng lập FARTA (Foyer de l’Art Annamite [Ngôi nhà Nghệ thuật An Nam]) và đi Pháp để tham gia Triển lãm toàn cầu Paris cùng với nghệ nhân sơn mài nổi tiếng Đinh Văn Thành (1898-1971).

Năm 1949, Nguyễn Khang đảm nhận vai trò hiệu trưởng tại Trường Mỹ thuật Kháng chiến ở Liên khu X. Sau đó, sự nghiệp của ông đã đưa ông đến Trung Quốc, nơi ông theo đuổi các nghiên cứu sâu hơn từ năm 1951 đến năm 1957. Khi trở về Việt Nam, ông trở thành thành viên thường trực của Hội Mỹ thuật Việt Nam, từ năm 1957 đến năm 1983. Năm 1957, ông được bổ nhiệm làm phó hiệu trưởng trường Cao đẳng Mỹ thuật Việt Nam, và từ năm 1962 đến năm 1974, ông trở thành hiệu trưởng. Phạm vi lãnh đạo của ông vượt ra ngoài lĩnh vực nghệ thuật. Năm 1969, ông chủ trì ủy ban tang lễ Chủ tịch Hồ Chí Minh. Những đóng góp của ông cho lĩnh vực văn học và nghệ thuật đã được công nhận vào năm 2000 với Giải thưởng Hồ Chí Minh danh giá.

Truyền thống sơn mài của Việt Nam đã phát triển thành một phương tiện hội họa sống động, phản ánh lịch sử phức tạp trong quá trình xây dựng đất nước từ những năm 1930. Được ca ngợi là bậc thầy về hội họa sơn mài, Nguyễn Khang nổi bật với trí tuệ và sự thanh lịch tinh tế trong các sáng tác của mình. Ông đã tiên phong trong một kỹ thuật cải tiến liên quan đến việc nghiền mịn lá vàng và bạc thành bột và phân bổ đều trên bề mặt sơn mài để đạt được hiệu ứng đặc biệt. Sau khi sơn mài khô, một lớp sơn mài màu nâu đỏ sẫm hoặc đen tinh tế được phủ lên và đánh bóng tỉ mỉ đến mức hoàn hảo. Ông ưa chuộng hình ảnh trên nền đen thẫm màu này, tạo ra ánh sáng lấp lánh nhẹ nhàng, tinh tế và cảm giác về chiều sâu, gợi ý ảnh hưởng từ đồ sơn mài Nhật Bản, đặc biệt là Trường phái Rimpa và các mô hình hồi sinh của trường phái này từ cuối thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX.

Kỹ thuật tinh xảo của Nguyễn Khang trong nghệ thuật sơn mài đòi hỏi sự kết hợp giữa sơn mài thô với nhiều loại đất sét hoặc các vật liệu cụ thể khác, sử dụng các kỹ thuật khắc phức tạp và dần dần tạo thành các lớp cho đến khi đạt được hình dạng mong muốn trên bề mặt của tác phẩm. Phương pháp này dựa trên các kỹ thuật sơn và chạm nổi tượng trong đền, chùa Việt Nam, thể hiện sự gắn bó của ông với việc mở rộng ranh giới của các hình thức nghệ thuật truyền thống. Sự chú ý tỉ mỉ đến từng chi tiết và sử dụng vật liệu sáng tạo đã tạo nên khác biệt cho các tác phẩm của ông, tạo nên dấu ấn độc đáo trong lĩnh vực nghệ thuật sơn mài.

Triết lý nghệ thuật của Nguyễn Khang bắt nguồn sâu sắc từ tình yêu của ông dành cho văn hóa Việt Nam và mong muốn phản ánh tinh túy của cuộc sống Việt Nam thông qua nghệ thuật. Trong suốt sự nghiệp của mình, Nguyễn Khang đã tạo ra khoảng 50 tác phẩm sơn mài với nhiều kích cỡ khác nhau, chủ yếu tập trung vào các nhân vật, mô tả họ với tính thẩm mỹ tinh tế thể hiện sự tôn trọng sâu sắc đối với cuộc sống hàng ngày của họ. Sự quan tâm của ông đối với những giai thoại triết học nhấn mạnh đến các giá trị tích cực, chẳng hạn như thành công trong sự nghiệp và sự hài lòng trong lao động phản ánh niềm tin của ông vào tầm quan trọng của việc tìm kiếm vẻ đẹp và ý nghĩa trong những trải nghiệm bình thường.

Các tác phẩm của ông tôn vinh di sản Việt Nam bằng cách lấy cảm hứng từ các loại hình nghệ thuật truyền thống như tranh khắc gỗ Đông Hồ, thường mô tả những câu chuyện dân gian và cuộc sống hàng ngày của dân làng. Sự gắn kết của ông với việc bảo tồn và tôn vinh văn hóa Việt Nam đồng thời đổi mới trong các loại hình nghệ thuật truyền thống được thể hiện rõ qua các nhân vật mạnh mẽ và tự nhiên, thấm nhuần các yếu tố của nghệ thuật dân gian Việt Nam.

Một hành trình nghệ thuật kéo dài từ những năm 1930 đến cuối những năm 1980, các tác phẩm đáng chú ý của Nguyễn Khang bao gồm “Ông nghè vinh quy” (1942), “Đánh cá đêm trăng” (1942-1943), “Cây vàng và cây bạc” (1942-1943), “Gia đình mục đồng” (1958), “Hòa bình và hữu nghị” (1958), và “Hành quân qua suối” (1962). Những tác phẩm này được coi là minh họa cho phong cách đặc biệt của ông.

Nguyễn Khang qua đời vào năm 1989, để lại một di sản các tác phẩm nghệ thuật và nghiên cứu đã thúc đẩy mạnh mẽ hội họa sơn mài Việt Nam. Ảnh hưởng lâu dài của ông là minh chứng cho sự cống hiến đối với nghệ thuật và những đóng góp quan trọng cho cả giáo dục và bảo tồn văn hóa.

Đánh cá đêm trăng

Vào năm 1942-1943, họa sĩ Nguyễn Khang đã tạo ra hai kiệt tác, “Đánh cá đêm trăng” và “Ông nghè vinh quy”, hiện đang nằm trong bộ sưu tập của Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam. Những bức tranh này minh họa cho kỹ năng, kỹ thuật và phong cách nghệ thuật đáng chú ý của ông. Dựa trên thành công của “Đánh cá đêm trăng”, Nguyễn Khang đã tạo ra một số biến thể, mỗi biến thể có bố cục tương tự với các nhân vật và chi tiết bổ sung để làm phong phú thêm cho bối cảnh.

Bức tranh “Đánh cá đêm trăng” được trưng bày trong đợt bán đấu giá này là một biến thể do họa sĩ sáng tác vào những năm 1980, theo xác nhận của gia đình ông. Bản gốc mô tả một cảnh bán thực tế về những người đánh cá Việt Nam tham gia vào các hoạt động đánh bắt cá về đêm, có hai người điều khiển thuyền bằng mái chèo, trong khi một người thứ ba ở phía trước đánh cá bằng lưới và hai người khác ở phía dưới bên phải của bố cục đang khom người để bắt cá, ốc và cua bằng tay. Trong phiên bản sau này, một chiếc thuyền khác chở hai người đánh cá được mô tả ở bên phải phía sau chiếc thuyền chính, cũng đang đánh cá bằng lưới. Sự hiện diện của những nhân vật bổ sung này và sự sống động của các chi tiết truyền tải hoạt động và cảm giác năng động, khắc họa hiệu quả sự nhiệt tình và tận tụy của những người đánh cá khi làm việc.

Sự pha trộn độc đáo giữa các nguyên tắc hàn lâm nghệ thuật phương Tây và các yếu tố dân gian Việt Nam trong việc miêu tả các nhân vật làm cho tác phẩm này trở nên khác biệt. Các nét khắc phức tạp, giàu chi tiết trang trí, được nhúng sâu vào bề mặt của bức tranh, bao trùm các nhân vật và liền mạch chảy trên nền sơn mài. Có sự tương tác hài hòa giữa các nét khắc và các khối màu đậm là màu đỏ rực rỡ và vàng sáng bóng. Bầu trời đêm và mặt nước tối được thể hiện bằng sơn mài bóng và sâu, tạo nên một nền tối phong phú. Việc áp dụng khéo léo màu vàng nổi bật rực rỡ trên bề mặt được đánh bóng này, tạo ra sự tương phản thu hút ánh mắt của người xem. Tính hiện thực của bức tranh đạt được thông qua việc sử dụng bóng đổ trên các nhân vật, mô tả phức tạp về chuyển động của vải và lưới đánh cá, và tạo ra ảo giác về không gian ba chiều trên một tấm [vóc] hai chiều. Những đặc điểm này phản ánh ảnh hưởng nghệ thuật phương Tây, được cho là hệ quả của quá trình đào tạo kỹ thuật nghiêm ngặt tại Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương.

Ngược lại, các yếu tố của nghệ thuật Việt Nam được thể hiện rõ trong các khía cạnh nguyên thủy và phi thực hơn của bức tranh này. Cách miêu tả cách điệu các nhân vật và chủ đề của Nguyễn Khang gợi nhớ đến nghệ thuật dân gian tiền thuộc địa, chẳng hạn như tranh khắc gỗ từ làng nghề Đông Hồ và múa rối nước, thể hiện những phẩm chất gợi nhớ đến các phong cách như vậy. Về mặt bố cục, có thể rút ra sự tương đồng giữa tác phẩm này và bức tranh khắc gỗ nổi tiếng “Đám cưới chuột”. Cả hai tác phẩm đều được chia thành hai nửa và tư thế đầu không tự nhiên và giống dân gian trong bức tranh này có nét tương đồng đáng kinh ngạc với tư thế của những con chuột được mô tả trong bản khắc gỗ.

Một hình thức nghệ thuật dân gian khác rõ ràng đã ảnh hưởng đến bức tranh này là múa rối nước. Các nhân vật trong “Đánh cá đêm trăng” được miêu tả mặc khố và khăn trùm đầu với tông màu đỏ, đen và vàng, gần giống với trang phục của một số con rối nước (hình 2). Ngoài ra, nghệ sĩ Nguyễn Khang đã chọn miêu tả một trong bốn việc nhà nông phổ biến (đánh cá, đốn củi, cày ruộng và chăn trâu bò) là những nhân vật thường thấy trong các buổi biểu diễn múa rối.

Những người chăn ngựa

Bức tranh “Những người chăn ngựa”, khoảng những năm 1980, được trưng bày trong phiên đấu giá này là một trong những bức tranh của họa sĩ Nguyễn Khang. Bức tranh này, giống như “Đánh cá đêm trăng”, có hình ảnh những người đàn ông để ngực trần, đóng khố và khăn trùm đầu màu đỏ. Sự miêu tả tỉ mỉ về những nhân vật nam truyền tải cả chiều sâu và sự quyết đoán, bất chấp sự mềm mại đặc trưng trong tác phẩm của họa sĩ. Những người chăn ngựa được miêu tả trong nhiều tư thế khác nhau chứng tỏ trình độ điêu luyện của họ với việc điều khiển sáu chú ngựa trắng. Bề mặt sơn mài đen của bức tranh truyền tải câu chuyện trong không gian ba tấm nhiều lớp. Sự tương phản của hai màu chính, đỏ và vàng sáng mịn, khiến bức tranh vừa dễ hiểu vừa hấp dẫn về mặt thị giác.

Theo gia đình họa sĩ, bức tranh đầu tiên trong loạt tranh “Những người chăn ngựa”, có tên “Gia đình mục đồng”, được sáng tác vào năm 1958, ngay sau khi Nguyễn Khang trở về từ Trung Quốc. Sau một thời gian giao lưu văn hóa ở Trung Quốc vừa mang tính giáo dục vừa truyền cảm hứng, Nguyễn Khang trở về Việt Nam với tầm nhìn nghệ thuật mới. Trong thời gian ở Trung Quốc, ông đã tiếp xúc với vô số [hình thức] nghệ thuật truyền thống Trung Hoa, và giai đoạn giao lưu văn hóa này chắc chắn đã để lại ấn tượng sâu sắc cho Nguyễn Khang, ảnh hưởng đến các tác phẩm sau này của ông.

Loạt tranh này nổi bật như một minh chứng cho sự phát triển nghệ thuật của Nguyễn Khang và sự tiếp xúc của ông với nhiều ảnh hưởng văn hóa khác nhau. Một trong những điểm tương đồng hấp dẫn nhất có thể được rút ra giữa bức “Những người chăn ngựa” của Nguyễn Khang và bức “Tắm cho ngựa” của Triệu Mạnh Phủ trong bộ sưu tập của Bảo tàng Cố cung ở Bắc Kinh. Triệu Mạnh Phủ (1254-1322) là một họa sĩ và nhà thư pháp Trung Quốc nổi tiếng của triều đại nhà Nguyên, được ca ngợi vì nét cọ tao nhã và những đóng góp của ông cho truyền thống hội họa của giới trí thức. Cả hai bức tranh đều mô tả những chú ngựa và người chăn ngựa, nắm bắt được sự tương tác năng động giữa con người và động vật. Bối cảnh thiên nhiên thanh bình trong các tác phẩm này nhấn mạnh mối liên kết hài hòa giữa con người và ngựa, một chủ đề có tiếng vang sâu sắc trong cả nền văn hóa Việt Nam và Trung Quốc. Chủ đề chung này làm nổi bật sự đánh giá cao chung về mối quan hệ giữa con người và thiên nhiên, và sự yên bình mà những cảnh tượng như vậy gợi lên. Sự chú ý tỉ mỉ đến từng chi tiết và việc sử dụng sáng tạo các kỹ thuật sơn mài của Nguyễn Khang mang đến sức sống độc đáo cho “Những người chăn ngựa”, trong khi nét cọ thanh lịch và đường nét uyển chuyển của Triệu Mạnh Phủ trong “Tắm cho ngựa” thể hiện sự duyên dáng và chuyển động của những chú ngựa. Sự tương đồng về chủ đề và bầu không khí thanh bình của cả hai bức tranh gợi lên cuộc đối thoại hấp dẫn giữa hai nghệ sĩ, phản ánh sự tôn trọng của họ đối với thế giới tự nhiên và cách miêu tả thế giới đó trong nghệ thuật.

Loạt tranh “Những người chăn ngựa” cũng là một phần trong loạt tranh về lao động của Nguyễn Khang. Với chủ đề này, Nguyễn Khang đã khám phá gần như mọi khả năng về bố cục và miêu tả. Ngựa thường chiếm ưu thế trong bố cục, được chăm chút với một hoặc nhiều hình ảnh. Các chi tiết trang trí bao gồm lau sậy và sóng nước cũng được minh họa. Trong các bức tranh khác có bố cục tương tự, ông đã thêm hình ảnh cá dưới làn nước gợn sóng hoặc các cụm hoa giữa những cây lau sậy. Những tác phẩm này được đặt tên khác nhau như “Hoa thơm ngựa béo” hoặc “Gia đình mục đồng”. Mặc dù ban đầu chúng có vẻ là những biến thể của cùng một tác phẩm, nhưng trên thực tế, mỗi tác phẩm đều là một sáng tạo độc đáo, với việc nghệ sĩ sửa đổi các chi tiết để phù hợp với tiêu đề cụ thể.

BONHAMS CORNETTE DE SAINT CYR XIN CẢM ƠN BÀ BÙI HOÀNG ANH, GIÁM ĐỐC NGHỆ THUẬT CỦA VIET ART VIEW VÌ NHỮNG NGHIÊN CỨU VÀ ĐÓNG GÓP CHO BÀI VIẾT NÀY