Lê Thị Lựu là nữ họa sĩ tài sắc vẹn toàn. Con người bà dường như hội tụ đầy đủ những thứ được coi là toàn bích mà người đời ngưỡng mộ. Trong vai trò người nữ, bà là một phụ nữ đẹp, một người mẹ dịu dàng, một người vợ chu toàn, một người con yêu kính cha mẹ. Trong vai trò một người nghệ sĩ, bà đầy đủ những phẩm chất ưu tú, từ kỹ thuật tạo hình, sáng tạo nghệ thuật đến nội dung nhân văn. Tất cả những yếu tố này, đã tạo nên một “biểu tượng hội họa Việt Nam mang tên Lê Thị Lựu” ở một trong những thời kỳ vàng son nhất (1925 – 1945).
LÊ THỊ LỰU (1911 – 1988). Bữa ăn trong lòng mẹ, Paris, 1962, hỗn hợp trên lụa, 55,8 × 45,1 cm.
Chữ ký, đề tặng, vị trí và ngày tháng ở góc dưới bên phải. Bộ sưu tập của Madame K.,Paris (do họa sĩ tặng và được lưu giữ từ đó)
Lê Thị Lựu – những “cái đầu tiên và cái nhất”
Trong di sản nghệ thuật tạo hình hàng nghìn tác phẩm của bộ tứ danh họa Việt Nam sống ở nước ngoài: Lê Phổ, Mai Trung Thứ, Lê Thị Lựu, Vũ Cao Đàm…thì có lẽ kho tàng tác phẩm của Lê Thị Lựu để lại là ít nhất nhưng chắc chắn nhiều giá trị.
“Trong hơn ba mươi năm sáng tác liên tục, Lê Thị Lựu vẽ không nhiều, tranh bà đã tản mát, lưu lạc, nếu muốn ước lượng, con số hai ba trăm xem chừng gần gũi nhất. Phần lớn là tranh lụa, một số rất ít sơn dầu. Đề tài nằm trong chữ thiếu: Thiếu nữ, Thiếu phụ, Thiếu nhi…” – Nhà văn Thụy Khuê (hiện đang sống tại Pháp) là người bạn thân, hiểu và yêu tranh Lê Thị Lựu đã viết như vậy.
Vâng, sự nghiệp của bà gói gọn trong những tổng kết tưởng chừng như đơn giản ấy nhưng tâm hồn giàu cảm xúc, giàu tính nhân văn của một người phụ nữ làm nghệ thuật cùng với tài năng đã được công nhận từ khi học Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương đã đưa hội họa của Lê Thị Lựu trở thành một trong những biểu tượng đặc biệt của Mỹ thuật Việt Nam…với nhiều “cái đầu tiên và cái nhất”.
Chân dung họa sĩ Lê Thị Lựu (1911 – 1988)
Lê Thị Lựu là nữ học viên đầu tiên của Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương và cũng là học viên nữ duy nhất tốt nghiệp Thủ khoa khóa III (1927- 1932) của toàn bộ các khóa Đông Dương; là nữ họa sĩ nữ duy nhất tốt nghiệp trường sinh sống và làm việc ở nước ngoài. Tính đến thời điểm này (năm 2025), Lê Thị Lựu là nữ họa sĩ đầu tiên và duy nhất của Việt Nam đã đạt mức giá cao cho một tác phẩm được bán trên sàn đấu giá quốc tế.
Những điểm đặc biệt tạo nên giá trị tác phẩm Bữa ăn trong lòng mẹ
Lê Thị Lựu được sinh ra trong một gia đình nền nếp gia phong ở làng Thổ Khối, phủ Thuận An, tỉnh Bắc Ninh. Cha mẹ sinh được bốn người con gái và được đặt tên theo các loài thảo mộc: Cô Lựu, cô Cẩn (cây bầu), cô Chương (cây chương não), cô Đào1 . Sau khi tốt nghiệp, bà từng có thời gian dạy vẽ ở Hà Nội, Huế, Sài Gòn. Năm 1940, bà theo chồng là kỹ sư Ngô Thế Tân sang định cư tại Pháp. Sau 35 năm sống nơi đất khách, bà chỉ có dịp về thăm quê hương một lần duy nhất vào nam 1975. Trước khi qua đời năm 1988, bà vẫn còn sáng tác bức tranh lụa Tam đại đồng đường như kể nốt một câu chuyện đầy cảm xúc về truyền thống văn hóa Việt trong bộ phim nhiều tập với chủ đề “quê hương Việt Nam yêu dấu luôn trong trái tim tôi”.
Họa sĩ Lê Thị Lựu và chồng Ngô Thế Tân
Tranh lụa Bữa ăn trong lòng mẹ là một trong những bức tranh lụa đặc biệt nhất của Lê Thị Lựu sẽ được trưng bày và đấu giá trong phiên đấu duplex mang tên “1925 – 2025, từ huyền thoại đến tương lai”, của Nhà đấu giá Millon (Pháp), tổ chức ngày 16 tháng 11 năm 2025 tại Hà Nội.
Về cơ bản, tác phẩm Bữa ăn trong lòng mẹ của Lê Thị Lựu được đánh giá đặc biệt trên hai phương diện – Giá trị sử liệu dựa trên các so sánh, đối chiếu tư liệu và giá trị nghệ thuật bao gồm bút pháp, phong cách, thủ pháp tạo hình để tạo nên cảm xúc, rung động thẩm mỹ.
LÊ THỊ LỰU (1911 – 1988). Bữa ăn trong lòng mẹ, Paris, 1962, hỗn hợp trên lụa, 55,8 × 45,1 cm.
Giá trị đặc biệt trên khía cạnh sử liệu của Bữa ăn trong lòng mẹ được đánh giá trên cơ sở tham chiếu với các tác phẩm khác của bà. Thứ nhất, tranh sáng tác năm 1962, theo các nhà chuyên môn đánh giá, đây là thập niên đỉnh cao nhất trong sự nghiệp của Lê Thị Lựu. Thứ hai, tranh sáng tác theo chủ đề sở trường nhất của bà “thiếu phụ và thiếu nhi”, cụ thể ở đây là mẹ con. Thứ ba, điểm đặc biệt nhất, có lẽ đây là bức tranh duy nhất (trong số những tác phẩm đã được biết đến) vẽ người mẹ đang cho con bú của bà. Không những thế, bà đã tạo hình “táo bạo” về “người mẹ” khi để lộ tới hai phần ba bầu ngực đang căng tràn sữa. Sự phô bày da thịt trong tranh Lê Thị Lựu đã hiếm, nay lại phô bày phần nhạy cảm, như điểm đặc biệt vừa thú vị vừa ít thấy. Để lý giải điều này, có lẽ chúng ta cần một chút quay về quá khứ.
Ngay khi đang học tại Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, bà đã được công nhận là một tài năng nổi trội. Báo Phong Hóa, năm 1932 có đoạn viết: “Có một điều đáng ghi là cô Lê Thị Lựu không ngần ngại là quần vận, yếm mang, chen chân thích cánh với bọn họa sĩ đàn ông, mà cái hay cái khéo của cô lại hơn người, thật là vẻ vang cho phụ nữ nước nhà.”2 . Ngoài ra, nhà phê bình nghệ thuật Yvonne Schultz cũng viết: “Bức họa thứ nhì vẽ chân dung ông Bác, bút pháp ngang tàng làm liên tưởng tới Reynolds.”3
Điều này cho thấy sự phá cách sáng tạo nghệ thuật đã biểu hiện trong tác phẩm của bà ngay từ thời còn đang đi học. Tuy từ nhỏ được nuôi dạy trong gia đình giáo lý nền nếp, nơi các chuẩn mực đạo đức truyền thống như “công dung ngôn hạnh”, “tam tòng tứ đức” được coi là kim chỉ nam…thì ẩn sâu bên trong bà vẫn là một tâm hồn “muốn thâu nạp nhiều tính mới”.
Từ 1940 khi theo chồng sang Pháp đến những năm thập niên 1950 bà dành trọn thời gian chăm sóc gia đình. Năm 1954, bà quay trở lại với nghệ thuật dường như sâu sắc hơn. Sự “phá cách tính nữ kín đáo” của tác phẩm Bữa ăn trong lòng mẹ có thể bắt nguồn từ tâm hồn một nghệ sĩ nhiều nội lực, muốn bày tỏ cảm xúc, tinh thần, khát vọng trong chính con người mình ngay từ thời trẻ, trải qua năm tháng vẫn còn nguyên. Ngoài ra, sự phá cách này có thể ảnh hưởng từ phong trào nữ quyền thập niên 1950 -1960 ở châu Âu, châu Mỹ với ước muốn thay đổi quan niệm cũ “cuộc đời của người phụ nữ sẽ trọn vẹn khi dành cả cuộc đời để làm nội trợ, làm vợ và làm mẹ” sang một quan niệm mới.
Tuy nhiên, về cơ bản, Lê Thị Lựu vẫn là họa sĩ với đầy đủ những phẩm chất người nữ phương Đông, nên những ánh nhìn thời đại ấy chỉ âm thầm diễn ra trong tâm thức và hiện diện ẩn ý trong một số tác phẩm. Nhưng rõ ràng, khát vọng sáng tạo nghệ thuật luôn mạnh mẽ trong tâm hồn nghệ sĩ của bà nên những phá cách ấy khi được biểu hiện trong bất cứ tác phẩm nào thì tác phẩm ấy sẽ trở nên đặc biệt.
Hiện nay, tác phẩm được bà diễn tả nhiều da thịt nhất đang trưng bày trước công chúng có lẽ là bức Thiếu nữ tắm hồ sen, sáng tác khoảng 1970 – 1971 (nằm trong sưu tập của vợ chồng bà Thụy Khuê – ông Lê Tất Luyện tặng Bảo tàng Mỹ thuật TP. Hồ Chí Minh). Tranh mô tả “người con gái ngồi nghiêng, tóc ươn ướt xõa, quay đầu lại, khăn lụa mỏng che một phần thân hình, úp mở, đợi chờ.”2 . Cũng theo nhà văn Thụy Khuê, trong toàn bộ sự nghiệp của Lê Thị Lựu “tranh khỏa thân bà chỉ thực hiện có một bức và một chân dung (bà Đ. đặt treo trong phòng ngủ) mà cũng ‘đoan trang’ lắm.”4
Ngoài những điểm đặc biệt về sử liệu thì giá trị nghệ thuật tạo nên cảm xúc của Bữa ăn trong lòng mẹ góp phần quan trọng vào thành công của tác phẩm, nhất là những thú vị được tìm thấy khi đi vào phân tích tâm lý nhân vật.
Trong bức tranh này, Lê Thị Lựu đã diễn tả một cách sâu sắc tuyệt đối mối giao cảm mẫu tử. Em bé được nuôi dưỡng tâm hồn trong vòng tay ấm áp yêu thương của mẹ; sự yêu thương ấy tỏa ra từ khuôn mặt, từ ánh nhìn dịu dàng trong đôi mắt của mẹ. Đồng thời em bé được nuôi dưỡng bằng dòng sữa ngọt ngào – mạch nguồn sự sống; bữa ăn của em được chắt lọc từ chính trong cơ thể của mẹ. Từ hai hình ảnh rất giàu ý nghĩa này, Viet Art View đã cân nhắc và cuối cùng đặt tên bức tranh là Bữa ăn trong lòng mẹ để nghĩa có thể sát nhất với thông điệp – đứa con được người mẹ nuôi dưỡng từ thể xác đến tâm hồn.
Họa sĩ Lê Thị Lựu, Ảnh chụp Paris – năm 1941
Để có thể “diễn tả sâu sắc được mối giao cảm diệu kỳ giữa mẹ và con” bằng nghệ thuật tạo hình, ngoài tài năng nghệ thuật thì so với các họa sĩ khác, Lê Thị Lựu dường như có lợi thế hơn bởi bà là một người mẹ, đã từng trải qua những cung bậc cảm xúc như thế. Không những vậy, bà lại còn là người nữ Việt, sinh ra trong một đất nước đề cao, coi trọng những giá trị truyền thống của gia đình. Vì vậy, Bữa ăn trong lòng mẹ là một bức tranh thấm đẫm tinh thần và tâm hồn Việt.
Năm 1940, Lê Thị Lựu đã theo chồng xa quê hương, xa bố mẹ, xa gia đình…vì vậy, bà chuyển tất cả sự thương nhớ ấy vào tác phẩm. Những bức tranh đẹp nhất trong sự nghiệp sáng tác của bà đều nằm trong thập niên 1960. Các tác phẩm đã đạt đến mức độ đỉnh cao về tạo hình, hòa sắc, phong cách, bút pháp và thủ pháp.
Lê Thị Lựu vẽ cả sơn dầu và lụa. Từ 1954, bà đã bắt đầu thay đổi lối vẽ lụa cổ; không dùng một mảng màu phẳng đơn sắc mà đã có đậm nhạt, vệt và nét bút trong đó. Đến năm 1956, lụa là ưu tiên số một của bà vì chất liệu này đặc biệt hợp với tính nữ. Tranh của bà luôn êm dịu bởi màu sắc nhẹ nhàng, ánh sáng trong trẻo, nét bút mềm mại duyên dáng. Các bức tranh đều phảng phất một nỗi nhớ dịu nhẹ, mơ màng. Nhất là trong những bức tranh phong cảnh, dù có nhân vật hay không có nhân vật thì cảm giác đều cho thấy đây là một bức tranh được vẽ bởi một tâm hồn phương Đông dịu dàng.
Tác phẩm Bữa ăn trong lòng mẹ là một trong những đỉnh cao nghệ thuật tạo hình của Lê Thị Lựu. Phong cách, bút pháp nghệ thuật riêng biệt của bà cũng đã góp phần tạo nên sự giao thoa mẫu tử vừa sâu sắc vừa thấm đẫm chất thơ, chất trữ tình. Tạo hình người mẹ là chủ đạo, chiếm hai phần ba bức tranh.
Người mẹ ngồi trong tư thế vừa vững chãi, vừa có phần thả lỏng, để đôi tay có thể vừa nâng vừa ôm trọn đứa con vào lòng. Cái ôm ấy đủ chặt để truyền cảm giác chở che, nhưng cũng vừa mềm để đứa trẻ được thoải mái nhất. Đặc biệt, bàn tay đỡ lưng em bé – rất đẹp và nữ tính – lại có vẻ “hơi lớn” so với tỷ lệ chung của cơ thể người mẹ. Đây không phải là sự ngẫu nhiên, mà là ẩn ý nhấn mạnh đến yếu tố “đỡ”, biểu trưng cho sức mạnh bảo bọc. Khi kết hợp với phần màu đậm chắc của lưng ghế phía sau, cùng sự mềm mại bông xốp của tấm rèm buông hờ, thủ pháp đối sánh về hình và chất càng làm nổi bật hai nhân vật chính trong mối tương giao cảm xúc. Khuôn mặt người mẹ với ánh mắt dịu dàng hướng xuống, gặp ánh nhìn của đứa con đang bú mà vẫn ngước lên ngắm mẹ. Đây là tư thế khó thể hiện, vừa đòi hỏi kỹ thuật tạo hình hàn lâm, vừa cần diễn đạt tinh tế chiều sâu cảm xúc. Ở đây, hình tượng mẹ và con không chỉ chuẩn mực về tạo hình mà còn giàu tính tinh thần, chan chứa tình mẫu tử.
Tạo hình chuẩn mực cơ bản này, phối hợp gam màu hồng nhẹ, ấm nóng, với thủ pháp kỹ thuật phủ màu trên lụa tơi xốp, bồng bềnh đặc trưng của Lê Thị Lựu dường như đang tạo nên cảm giác về “mùi và vị” mang tính hình tượng; mùi thơm ngây ngất từ bầu sữa mẹ, mùi thơm mềm vị sữa từ làn da em bé, mùi thơm êm dịu của hạnh phúc dường như lan tỏa ra từ cơ thể cả hai mẹ con và phủ đầy căn phòng nhỏ sự ấm áp bình yên…
Với người yêu nghệ thuật, việc được sở hữu một tác phẩm nghệ thuật “hai trong một” mà chúng ta thường gọi “tranh trong tranh” luôn là một điều thú vị. Trong bức tranh của Lê Thị Lựu, ta còn nhìn thấy một bức tranh khác của họa sĩ Vũ Cao Đàm – người bạn đồng nghiệp rất thân của bà ở Pháp. Không những thế, nội dung hai tác phẩm này đều là những chủ đề thành công nhất của hai danh họa. Với Lê Thị Lựu – là chủ đề mẹ con, với Vũ Cao Đàm – là chủ đề nam giới và ngựa.
Bức “tranh bên trong” mô tả người nam giới mặc áo the đen, đội khăn xếp, đang ngồi trên lưng con ngựa trắng. Dáng vẻ vừa chắc chắn, vừa oai phong, lại vừa thong dong trong một khung cảnh núi non hùng vĩ…dường như đã cho người xem cảm giác về một người đàn ông có khí chất anh hùng, phẩm chất ưu tú. Sau chín tháng mang nặng đẻ đau, một thiên thần nhỏ sẽ cất tiếng khóc chào đời. Dù là con trai hay con gái chắc chắn người mẹ nào cũng mong ước về một tương lai tốt đẹp cho con của mình. Khi đưa hình ảnh “một người đàn ông đã được lý tưởng hóa” trong sáng tác của Vũ Cao Đàm xuất hiện trong tác phẩm đặc biệt của mình, Lê Thị Lựu cũng đã đồng thời “ẩn dụ” về một tương lai màu hồng với những mong ước đẹp như mơ thay cho tiếng lòng của tất cả những người mẹ…
Dấu ấn để lại
Năm 2025, nền Mỹ thuật Hiện đại Việt Nam tròn 100 năm tuổi. Trong suốt 100 năm ấy, nhiều giai đoạn sáng tác, nhiều thế hệ nghệ sĩ đã hình thành và phát triển cùng với lịch sử mỹ thuật đất nước. Trong đó, thời kỳ của các họa sĩ Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương (1925 – 1945) là một biểu tượng với những dấu mốc vàng son cùng nhiều danh họa huyền thoại…Và Lê Thị Lựu chính là một trong những cái tên huyền thoại ấy.
Theo đánh giá của giới chuyên môn, sức sống và giá trị bền vững của một tác phẩm nghệ thuật không chỉ nằm ở yếu tố thẩm mỹ trước mắt, mà còn ở khả năng khơi dậy niềm khao khát sở hữu nơi người thưởng ngoạn và sưu tập. Một tác phẩm được giới sưu tập đặc biệt kiếm tìm thường hội đủ ba phẩm chất cốt lõi: Hiếm – bởi sự giới hạn, độc nhất; Quý – vì sáng tác ở thời kỳ rực rỡ nhất trong sự nghiệp của nghệ sĩ; Đặc biệt – nhờ dấu ấn độc đáo về bút pháp, phong cách, cùng chiều sâu tư tưởng, nội dung. Chính những sự kết hợp độc đáo này đã biến tác phẩm trở thành biểu tượng, vượt lên khỏi giá trị vật chất để trở thành một giá trị quý về lịch sử và nghệ thuật. Tranh lụa Bữa ăn trong lòng mẹ của Lê Thị Lựu dường như đã hội tụ đầy đủ những yếu tố này.
Sau nhiều năm cống hiến cho nghệ thuật, nữ họa sĩ tài sắc vẹn toàn đã để lại cho hậu thế một trong những tác phẩm đỉnh cao xuất sắc nhất, đặc biệt nhất trong kho tàng nghệ thuật của mình.
*Chú thích trong bài dùng tư liệu trong bài Lê Thị Lựu, ấn tượng hoàng hôn của nhà văn Thụy Khuê.
Bài viết bởi Viet Art View
Bản quyền bởi Viet Art View
