“Anh Thứ vẽ bằng sự dịu dàng mà chúng tôi – những người đàn ông nóng nảy – không có được.” Đây là câu nói đầy sự trìu mến, chân thành của Vũ Cao Đàm về Mai Trung Thứ – người anh, người đồng nghiệp, người bạn thân thiết của mình.
“Anh Thứ vẽ bằng sự dịu dàng”, có lẽ là câu nói chính xác nhất về phong cách hội họa Mai Trung Thứ. Và sự dịu dàng ấy thể hiện đậm nét trong tất cả các sáng tác của ông.
Một số quan điểm trong sáng tác của Mai Trung Thứ
Mai Trung Thứ không phải là họa sĩ đầu tiên của Việt Nam đạt mức giá triệu đô la Mỹ cho một tác phẩm được bán công khai giá trên sàn đấu quốc tế, nhưng ông là họa sĩ đầu tiên có tác phẩm đạt mức giá 3,11 triệu đô la Mỹ với Chân dung cô Phượng (1930, sơn dầu, 135,5 × 80 cm)1 . Đến thời điểm này (tháng 11 năm 2025) chưa có tác phẩm nào của Việt Nam vượt qua được mức giá (công khai) này.
Ở Việt Nam, Mai Trung Thứ sáng tác trên nhiều chất liệu, nhưng từ khi sang định cư tại Pháp năm 1937, ông từ bỏ sơn dầu, chỉ vẽ tranh lụa. Trong một bài phỏng vấn năm 1972, ông chia sẻ: “Tôi cũng có vẽ tranh sơn dầu theo phong cách phương Tây, nhưng tôi biết rõ ràng với lối vẽ ấy tôi chẳng thể nổi bật; trong khi nếu tôi giữ kỹ thuật phương Đông, tôi có thể tạo được dấu ấn riêng.”2
Có thể thấy, trong tư duy sáng tác của Mai Trung Thứ là dấu ấn cá nhân mạnh mẽ. Ông quyết định đi đến cùng với hội họa lụa bằng cách gìn giữ chất liệu và kỹ thuật phương Đông gốc, hòa quyện cùng tạo hình hàn lâm châu Âu; lấy cảm hứng từ con người và đời sống văn hóa truyền thống Việt Nam… để kiến tạo nên một ngôn ngữ hội họa riêng mang dấu ấn Mai Trung Thứ – thanh lịch và khác biệt. Ngoài ra, để các tác phẩm của mình có phong cách riêng, Mai Trung Thứ còn tự hoàn thiện những chiếc khung cho các bức tranh lụa của mình. Sau đó, ông trực tiếp vẽ trên khung những họa tiết hoa văn lấy cảm hứng trong vốn cổ mỹ thuật dân gian truyền thống.
Trong suốt hơn bốn thập kỷ sống tại Pháp, Mai Trung Thứ có một sự kiên định hiếm có trong đề tài. Sáng tác của ông không hướng tới các bản anh hùng ca lịch sử kịch tính và bi tráng mà tập trung tôn vinh vẻ đẹp của đời sống thường nhật, đặc biệt là vẻ đẹp thiếu nữ, trẻ em, tình mẫu tử, truyền thống đạo đức, lễ nghi tôn giáo, tập tục văn hóa.
Người bạn thân thiết của Mai Trung Thứ là Lê Phổ (trong một buổi chuyện trò3) đã chia sẻ về việc “ông và Vũ Cao Đàm cùng thích hội họa châu Âu nên đã chuyển hướng sang vẽ tranh sơn dầu nhưng Mai Thứ lại khác, Mai Thứ vẫn sáng tác tranh lụa”. Đây là sự khác biệt trong tư duy sáng tác của Mai Thứ, dù nhóm họa sĩ Phổ – Thứ – Lựu – Đàm đều học trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, cùng sinh sống và làm việc tại Pháp. Tuy mỗi họa sĩ trong nhóm đều đạt được nhiều thành tựu nổi bật nhưng thành công của Mai Trung Thứ có thể nói là đặc biệt nhất nhờ sự quyết liệt cá nhân trong sáng tạo nghệ thuật.
Những tác phẩm của Mai Trung Thứ trong phiên đấu của Nhà đấu giá Millon
Trong phiên đấu mang tên 1925 – 2025, Những Huyền thoại và Tương lai, Nhà đấu giá Millon thân mến giới thiệu với các nhà sưu tập và người yêu nghệ thuật một số tác phẩm tranh lụa được sáng tác trong nhiều giai đoạn khác nhau, từ thập niên 40 đến thập niên 70 (thế kỷ trước). Nổi bật trong nhóm tác phẩm này chính là cảm xúc về sự dịu dàng Á đông – ngôn ngữ mạnh mẽ và sâu sắc nhất của ông… Dù những tác phẩm này đều sáng tác sau khi Mai Trung Thứ đã sang Pháp sinh sống và làm việc.
Hai tác phẩm trên chất liệu lụa của Mai Trung Thứ – Cầu nguyện và Thiếu nữ với hoa mẫu đơn
Ở hai bức đầu tiên, Cầu nguyện và Thiếu nữ với hoa mẫu đơn cùng được ông sáng tác năm 1943, thời điểm đó, châu Âu vẫn đang chìm trong chiến tranh thế giới thứ hai. Vì vậy, những tác phẩm thời kỳ này của ông đều man mác một nỗi buồn dịu dàng khắc khoải về thời cuộc.
Bức Cầu nguyện khắc họa chân dung người thiếu nữ rất thanh lịch trong trang phục áo dài Việt. Cô đang đan chặt hai bàn tay trước ngực trong tư thế nguyện cầu. Người xem có thể cảm nhận ánh mắt của cô rất dịu dàng, ngước lên bầu trời – chan chứa hy vọng về những điều tốt đẹp – có thể là hòa bình cho thế giới – trở thành hiện thực.
Bức Thiếu nữ với hoa mẫu đơn cũng được sáng tác theo một môtíp tạo hình khá tương đồng với Cầu nguyện cùng gam màu nhạt, dịu nhẹ của cam, vàng và xanh. Chiếc khăn lụa choàng hờ trên vai làm mềm mại thêm cơ thể vốn đã rất nữ tính, đôi mắt cô nhìn xuống đầy lơ đãng, xa xăm và tư lự chứ không nhìn ngắm vào bông hoa mẫu đơn đang khẽ nắm hờ trong tay. Có thể trong tâm trí cô lúc này chỉ có hình bóng cha mẹ, người thương…
Không gian trong hai bức tranh tuy không rõ ràng với đặc điểm địa lý cụ thể; nhưng hình ảnh núi non, sông hồ; thực vật như hoa mẫu đơn, cây liễu; hoặc kiến trúc như lầu đón gió bằng gỗ với rèm lụa mềm… dường như khắc họa hình ảnh quê hương Việt Nam trong một nỗi nhớ dịu dàng.
Tạo hình nhân vật thời kỳ này còn khá hiện thực với tỉ lệ chuẩn theo giải phẫu hàn lâm. Ông chỉ nhấn mạnh vào độ cao của trán với khuôn mặt hình bầu dục, đôi má phúng phính mang lại cảm giác vừa thơ ngây vừa mềm mại.
Những năm thập niên 1940, ông sáng tác các bức tranh lụa kích thước khá lớn, vẽ kỹ, tỉ mỉ, nhiều lớp nên cần nhiều thời gian hoàn thiện và lụa để vẽ thời ấy cũng khá hiếm. Từ nửa sau thập niên 1950, ông tập trung vẽ nhiều tranh với kích thước nhỏ. Có nhiều bức – mỗi chiều chỉ từ hơn 10 cm đến hơn 20 cm. Việc Mai Trung Thứ chuyển sang vẽ kích thước nhỏ cũng có nguyên nhân. Do đặc tính của chất liệu, tranh lụa khổ lớn hiếm, sáng tác sẽ mất nhiều thời gian nên giá thường đắt. Mà ngay từ những năm thập niên 1940, tranh của Mai Trung Thứ đã được ưa chuộng ở châu Âu. Vì vậy, ông sáng tác những bức lụa nhỏ để vừa giải quyết vấn đề về chất liệu, vừa có giá bán hợp lý cho nhiều người yêu nghệ thuật hơn. Ngoài ra, tranh lụa của Mai Trung Thứ cũng được nhà in Braun in nhiều phiên bản để tăng tính phổ biến. Vì vậy, tranh Mai Trung Thứ được biết rộng rãi nhất trong số các họa sĩ Việt sống ở nước ngoài. Nhất là các bản in tranh do ông hợp tác với quỹ Nhi đồng Liên Hiệp Quốc Unicef phát hành thập niên 19604.
Tuy nhiên, cuối thập niên 70, ông cũng đã sáng tác những bức tranh lụa khổ rất lớn (so với chính ông) như bức Le concert – Hòa đàn, 1978, lụa, 92 × 65 cm5. Điều này cho thấy sự kiên định về chất liệu và đề tài nhưng lại vô cùng linh hoạt trong hình thức tiếp cận thẩm mỹ. Việc chọn kích thước lớn cho các sáng tác quan trọng cho thấy sức sáng tạo mạnh mẽ, sự tập trung luôn đầy chủ đích trong con người của ông.
Xem toàn bộ hệ thống tác phẩm của Mai Trung Thứ, có cảm giác như ông vẽ đi vẽ lại những chủ đề yêu thích. Tại sao lại như vậy – bởi Mai Trung Thứ luôn tuyệt đối tuân thủ với sự lựa chọn của chính mình. Ông lặp lại các đề tài quen thuộc nhưng không bao giờ máy móc. Chỉ cần thay đổi một bàn tay, một ánh nhìn, một trang phục, một vạt áo dài, một bối cảnh không gian, một thảm thực vật… ông đã tạo nên một giai điệu mới trong bản nhạc màu sắc và tạo hình của mình. Vì thế, người xem không bao giờ cảm thấy nhàm chán trong những đề tài đã được ông tái khẳng định.
Một tác phẩm của Mai Trung Thứ – Kim Vân Kiều
Mai Trung Thứ vốn là người chơi được nhiều loại nhạc cụ cổ truyền Việt Nam như đàn bầu, đàn tì bà, đàn nguyệt, đàn tranh. Ông đã từng chia sẻ: “Tôi vẽ như khi tôi chơi nhạc – bằng hơi thở”. Có người thân đã kể ông thường nghe nhạc trong lúc vẽ… nhạc đi vào nét cọ, hòa trộn giữa hội họa và âm nhạc khiến tranh Mai Trung Thứ luôn giàu một thứ “nhạc tính” rất êm dịu.
Ông vẽ nhiều tác phẩm có chủ đề hòa nhạc với những người chơi đàn và chúng rất được người yêu nghệ thuật ưa chuộng. Trong bức Kim Vân Kiều này, chúng ta thấy sự pha trộn giữa thi ca, âm nhạc và hội họa. Bức tranh sáng tác năm 1951, lúc này tạo hình của ông vẫn theo tỉ lệ cơ bản. Ở những năm 1960, 1970 dường như được nhấn mạnh tỉ lệ đầu lớn hơn so với thân.
Mai Trung Thứ – “Những lời dạy bảo”, “Nhớ” và “Cô gái với chiếc khăn quàng hồng”
Mai Trung Thứ – “Tâm tình bên hồ sen”
Một số tác phẩm vẽ thiếu nữ, các cánh tay dường như dài ra, mềm hơn trong khi trẻ nhỏ, người già thì đầu có xu hướng lớn dần… nhưng về cơ bản vẫn tuân thủ quy tắc cấu trúc vững chãi hình họa của một người rất giỏi về tạo hình. Các nét viền dày, đậm chắc hơn, tung tẩy hơn. Các gam màu dịu nhẹ trước đó cũng dường như rực rỡ và cá tính đối lập hơn. Cũng có thể khi ông chọn vẽ tranh kích thước nhỏ thì màu sắc cần phải rực rỡ hơn để thu hút thị giác. Nhưng dù biến chuyển rõ ràng trong gam màu và nét thì toàn bộ tinh thần chung trong tất cả các tác phẩm của Mai Trung Thứ là sự dịu dàng, mềm mại, nhẹ nhàng. Xem tranh của Thứ để thấy lòng người dường như lắng lại cảm giác của hạnh phúc thư thái và bình an…
Bài viết của Viet Art View
Chú thích:
1, Phiên đấu tại Sotheby’s ngày 18 tháng 4 năm 2021. Tác phẩm từng thuộc bộ sưu tập của bà Dothi Dumonteil – Đỗ Thị Tuyết và xuất hiện trong phim Mùi đu đủ xanh (sản xuất năm 1993) của đạo diễn Trần Anh Hùng.
2, Theo sách Mai Thu – Escho d’un Vietnam rêvé, 2021.
3, Nhà văn Thụy Khuê phỏng vấn Lê Phổ.
4, Chiến dịch Helping Unfortunate Children khoảng năm 1960 – 1965 của Unicef.
5, Trong phiên đấu giá của Nhà đấu giá Aguttes (Pháp) tháng 9 năm 2025, Le concert – Hòa đàn đã bán được khoảng 55 tỷ đồng.
