Cách đây hơn 2500 năm, thời kỳ Hùng Vương và văn hóa Đông Sơn, dân ta đã biết dùng nhựa sơn ta trích từ cây sơn.
Sơn dùng trong sơn mài là nhựa cây sơn – một loại cây mọc nhiều ở vùng trung du phía Bắc, nhiều nhất là ở Phú Thọ, nên còn được gọi là “sơn ta”, “sơn Phú Thọ”.
Từ xa xưa, sơn ta truyền thống được sử dụng làm chất liệu trong thủ công mỹ nghệ, trang trí.
Nhiều công trình văn hóa lâu đời, “sơn son thếp vàng” lộng lẫy vẫn còn đến ngày nay. Những mặt hàng thủ công mỹ nghệ sơn mài Việt Nam được thị trường trong nước và quốc tế yêu thích, mến mộ, thán phục vì đậm tính dân tộc độc đáo.
Một số công đoạn của quá trình tạo ra chất liệu sơn ta dùng trong hội họa
Năm 1932, các nghệ sỹ, nghệ nhân trường Mỹ thuật Đông Dương đã tự tìm tòi, nghiên cứu cách pha chế sơn và sáng chế ra kỹ thuật mới sử dụng trong hội họa, khiến cho sơn mài trở thành một “chất liệu hàn lâm”. Từ đây, mở ra nền “Hội họa sơn mài hiện đại” độc đáo, giúp Nghệ thuật sơn mài Việt Nam có bản sắc riêng biệt, lan tỏa ra thế giới.
Nằm trong dòng chảy lịch sử hội họa sơn mài của dân tộc là một số tên tuổi nổi trội như Trần Quang Trân, Trần Văn Cẩn, Phạm Hậu, Nguyễn Gia Trí, Nguyễn Tiến Chung, Hoàng Tích Chù, Nguyễn Văn Tỵ, Nguyễn Khang… Họ đã góp những nghiên cứu mang tính cột mốc, thử nghiệm kỹ thuật chất liệu sơn ta vào sáng tác, đưa nền mỹ thuật non trẻ của Việt Nam trở nên khác biệt và trên một tầm cao mới.
Họa sĩ Nguyễn Khang và các giảng viên đang nghiên cứu những mẫu phiên bản điêu khắc cổ để làm tài liệu giảng dạy
Đặc biệt, họa sĩ Nguyễn Khang đã có những đóng góp về mặt kỹ thuật sơn khắc, sử dụng vàng trần; ngôn ngữ tạo hình lấy từ vốn cổ dân gian nên đậm đặc chất “truyền thống bản địa”.
Họa sĩ Nguyễn Khang sinh ngày 05/12/1911 tại Hà Nội. Ông học khóa VI Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương cùng với Trần Văn Hà, Nguyễn Văn Anh…
Chân dung họa sĩ Nguyễn Khang (1911 – 1989)
Ngay từ năm 1932-1934, ông đã có nhiều đóng góp quan trọng cho bước khởi đầu của hội họa sơn mài, đặc biệt với việc cải tiến chất màu và dùng các nét khắc vào mặt vóc tạo nên một phong cách sáng tác riêng độc đáo.
Năm 1935, họa sĩ Nguyễn Khang tốt nghiệp trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương. Chỉ hai năm sau khi tốt nghiệp, năm 1937, họa sĩ Nguyễn Khang cùng nghệ nhân sơn mài Đinh Văn Thành vinh dự được chọn, cử sang Pháp tham dự Đấu xảo Paris – nơi hội tụ mọi tinh hoa của thế giới.
Trong 10 năm, từ 1935-1945, các tác phẩm sơn mài của ông được đánh giá cao và giành được nhiều giải thưởng ở trong nước như SADEAI, Salon Unique và ở nước ngoài như Pháp, Mỹ, Bỉ, Ý…
Năm 1940, Nguyễn Khang cùng Tô Ngọc Vân, Trần Văn Cẩn, Lương Xuân Nhị là các thành viên sáng lập Hội Nghệ thuật An Nam.
Năm 1949, ông được bầu làm Hiệu trưởng trường Mỹ thuật Kháng chiến ở liên khu X.
Từ năm 1962 đến năm 1974, ông giữ chức vụ Hiệu trưởng Trường Mỹ nghệ Việt Nam.
Với những đóng góp to lớn của mình cho sự phát triển của mỹ thuật Việt Nam, năm 2000, ông vinh dự được nhà nước truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học Nghệ thuật.
Trong suốt sự nghiệp sáng tác kéo dài hơn 5 thập kỷ của mình, ông đã để lại cho đời nhiều tác phẩm có giá trị như:
+ “Ông Nghè vinh quy” sáng tác năm 1942;
+ “Đánh cá đêm trăng”, “Cây vàng cây bạc” sáng tác năm 1942-1943;
+ “Gia đình mục đồng”; “Hòa bình hữu nghị” sáng tác năm 1958;
+ “Hành quân qua suối” sáng tác năm 1962…
Trong đó, tác phẩm “Ông Nghè vinh quy” hiện thuộc sưu tập của Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, là điểm sáng đánh dấu thành tựu của họa sĩ Nguyễn Khang với hội họa sơn mài, cả về kỹ thuật chất liệu lẫn phong cách tạo hình.
45 năm sau khi sáng tác “Ông Nghè vinh quy”, năm 1988, họa sĩ Nguyễn Khang đã sáng tác bức sơn mài đồ sộ cả về kích thước lẫn tầm vóc đề tài mang tên “Vinh quy bái tổ”.
Nguyễn Khang (1911 – 1989). Vinh quy bái tổ. 1988. Sơn mài. 90×260 cm
Với chiều dài 260 cm, chiều rộng 90 cm, có diện tích bề mặt lý tưởng để Nguyễn Khang thỏa sức nghiên cứu khắc họa các dáng thế. Hơn 50 nhân vật đại diện các độ tuổi, các ngành nghề được ông thể hiện sống động bằng kỹ thuật tạo hình chuẩn mực cổ điển hàn lâm phương Tây… nhưng lại thấm đẫm chất dân gian của người Việt.
Ngoài việc nghiên cứu tỉ mỉ, sâu sắc về trang phục, đồ vật thời xưa, người họa sĩ còn đưa vào tác phẩm cả lịch sử, văn hóa lễ hội, tập tục dân gian. Trong tranh, Nguyễn Khang đã xây dựng một xã hội Việt xưa, với hình ảnh quê hương đất nước giàu tính biểu tượng. Từ núi non, sông ngòi, cây đa, bến nước, ruộng đồng, đến cả biển cả bao la…
Mọi chi tiết tạo hình trong tác phẩm, từ cảnh quan đến con người đều đang hân hoan, hạnh phúc khi mong ước thành hiện thực – Một lễ vinh quy bái tổ long trọng, dạt dào niềm vui… dâng đầy trong mọi hình tượng.
Để rồi khi ngắm nhìn tác phẩm, người xem dường như thấy mình là một nhân vật trong đoàn rước ấy; tâm trí ngập tràn cảm xúc như đang sống trong thời của những “minh vương”, “hiền tài” của đất nước.
Chỉ với một bức tranh “Vinh quy bái tổ”, họa sĩ Nguyễn Khang đã thể hiện được tâm ý của cả một dân tộc.
Chỉ một bức tranh thôi, người thưởng thức như thấy cả quê hương, thấy ý chí, nghị lực tinh thần Việt; thấy quốc gia an bình, thịnh trị… thấy lòng mình ngập tràn ấm áp, yêu thương.
“Vinh quy bái tổ” là tác phẩm đặc biệt cuối cùng của họa sĩ Nguyễn Khang. Ngày 15 tháng 11 năm 1989, trái tim của người nghệ sĩ lớn đã ngừng đập, để lại cho mỹ thuật Việt Nam một khoảng lặng mênh mang…
Bài viết bởi Viet Art View
Bản quyền thuộc về Viet Art View
