Vũ Cao Đàm - Sự đa tài của một tài năng đặc biệt

Khi số phận và ý chí trùng hợp

Có lẽ, đó là một sự sắp đặt của số phận. Năm 1926, Vũ Cao Đàm bước vào Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương – theo học chuyên ngành hội họa. Một lần, thầy Hiệu trưởng Victor Tardieu tình cờ bắt gặp Vũ Cao Đàm đang nặn tượng chân dung cha – ông Vũ Đình Thi. Tardieu nhận ra ở Đàm năng khiếu tạo hình hiếm có và khuyên trò nên chuyển sang học điêu khắc.

Từ khoảnh khắc định mệnh ấy, con đường nghệ thuật của Vũ Cao Đàm rẽ sang một hướng mới. Năm thứ hai của khóa II, ngành điêu khắc có thêm một sinh viên. Trường Đông Dương có thêm một thủ khoa xuất sắc vào năm 1931. Mỹ thuật Việt Nam lại có thêm một trong những tên tuổi nghệ sĩ nổi tiếng nhất cả điêu khắc và hội họa.

Trong khoảng thời gian ngắn ngủi từ 1926 đến 1931, khi còn đang ngồi trên ghế nhà trường, Vũ Cao Đàm đã sáng tác nhiều bức tượng nổi tiếng. Trong đó, có những bức tượng đã trở thành biểu tượng cho nền điêu khắc hiện đại Việt Nam như Cô gái cài lược, khoảng 1927-1928, đồng; Người đàn ông đội mũ tế, 1930, đồng…

Năm 1931, Vũ Cao Đàm nhận được học bổng chuyên ngành điêu khắc ở Pháp. Lúc này cha mẹ ông vừa mới qua đời (cách nhau không lâu). Vũ Cao Đàm quyết tâm đi học, vừa để thỏa chí ước mơ được tiếp xúc với nghệ thuật châu Âu, vừa khỏa lấp nỗi niềm thương nhớ mẹ cha.

Tưởng như cuộc đời chàng nghệ sĩ trẻ Vũ Cao Đàm sẽ gắn bó điêu khắc một cách chuyên sâu sau ngã rẽ từ hội họa sang điêu khắc vào năm học thứ hai. Nhưng số phận một lần nữa đưa Vũ Cao Đàm quay trở lại hội họa.

Sau khi sang Pháp một thời gian, từ chiến tranh thế giới 1939-1945, chất liệu để làm tượng rất thiếu, việc đổ khuôn đồng bị cấm, vì vậy Vũ Cao Đàm chuyển sang vẽ tranh. Dù sau này, điêu khắc và hội họa luôn song hành trong các sáng tác của ông nhưng chắc chắn rằng, từ đây mở ra một thời kỳ nghệ thuật mới với hội họa – mãnh liệt và sâu sắc của Vũ Cao Đàm.

Cuộc đời đôi khi có nhiều ẩn số bất ngờ bao gồm cả khó khăn và thuận lợi. Vấn đề là mỗi người sẽ chọn đối diện và xử lý như thế nào. Vũ Cao Đàm với ý chí, nghị lực, niềm đam mê sáng tác, khả năng tư duy nghệ thuật mạch lạc đã đưa hai loại hình nghệ thuật mà ông gắn bó lên một tầm cao mới về ngôn ngữ tạo hình cũng như kỹ thuật.

Một tài năng đặc biệt – đa tài

Có ý kiến cho rằng, Vũ Cao Đàm chỉ chuyên về điêu khắc, hội họa với ông chỉ là giải pháp tình thế do chiến tranh. Nhưng trên thực tế, Vũ Cao Đàm rất thành công cả hội họa và điêu khắc. Ông đã để lại di sản nghệ thuật đồ sộ trên dưới một ngàn tác phẩm lụa, sơn dầu, các bức tượng chân dung – trong đó có những bức tượng đã trở thành huyền thoại ghi dấu tên ông.

Sang Pháp trước Lê Phổ, Mai Trung Thứ sáu năm; trước Lê Thị Lựu chín năm, nhưng ở thời kỳ đầu vẽ tranh lụa, Vũ Cao Đàm và ba người bạn thân đều có những ảnh hưởng nhất định về sáng tác vì cùng được đào tạo tại một ngôi trường. Thoạt nhìn, tranh của bốn nghệ sĩ có tạo hình, màu sắc, chủ đề khá tương đồng. Nhưng sau một thời gian, ngôn ngữ nghệ thuật của mỗi nghệ sĩ đã có màu sắc và cá tính riêng. Mai Trung Thứ trung thành chuyên tâm với lụa. Lê Thị Lựu trở lại sáng tác vào những năm 50 với phong cách nữ tính tuyệt đối. Lê Phổ và Vũ Cao Đàm thoạt tiên vẽ lụa, sau đó chuyển sang sơn dầu. Nhưng mãi đến thập niên 1960 Lê Phổ mới chuyển hẳn sang vẽ sơn dầu còn Vũ Cao Đàm đã dừng hẳn vẽ lụa – sau năm 1952. Ông cũng chia sẻ về việc này: “Đúng là trước tôi vẽ tranh lụa, sau đổi sang tranh sơn dầu và từ đó tôi tiếp tục vẽ tranh sơn dầu cho tới bây giờ. Vì tình hiếu kỳ khiến tôi hay tìm hiểu sâu thêm về hội họa và tôi thấy tranh lụa bị giới hạn bởi kích thước của bức tranh, lại có miếng kính che giữ gìn cho lụa nên không thể vẽ to được. Hơn nữa, ngay hồi còn đi học, chúng tôi vẫn ao ước được vẽ tranh ấn tượng và vẽ theo các trường phái mới mà vẫn không quên tất cả vẻ đẹp của nghệ thuật Đông phương.”¹

Như vậy, Vũ Cao Đàm chỉ sáng tác tranh lụa trong khoảng 10 năm. Nhưng chỉ 10 năm ấy, trong quá trình sáng tác, ông đã tìm ra kỹ thuật vẽ lụa riêng của mình. Chính kỹ thuật này đã tạo những dấu ấn riêng đặc biệt cho tranh lụa của Vũ Cao Đàm, nhất là các bức chân dung. Ông đã tìm ra cách diễn tả chất da thịt con người trên lụa một cách tỉ mỉ và tinh tế như sơn dầu. Kỹ sư Ngô Thế Tân, chồng của họa sĩ Lê Thị Lựu đã chia sẻ: “Vũ Cao Đàm là người đầu tiên tìm cách biến hoá tranh lụa, chính họ Vũ đã tìm thấy kỹ thuật bồi lụa làm cho tranh lụa thoát khỏi kỹ thuật cổ điển.”. Vì vậy “Tranh lụa của Vũ Cao Đàm sắc sảo tinh vi hơn cả… có chiều sâu, có những nét trắc họa, đường vờn cong, tròn, đặc biệt Vũ Cao Đàm, ở đây, cực kỳ cao diệu.”²

Điều này minh chứng tài năng đặc biệt và sự đa dạng trong sáng tạo nghệ thuật của Vũ Cao Đàm với bất cứ loại hình mỹ thuật nào. Hội họa Vũ Cao Đàm giàu sức biểu cảm với “tranh lụa đượm vẻ cổ kính ngàn xưa, tranh sơn dầu bối cảnh xưa nhưng màu sắc tân kỳ”.

Hai bức tranh lụa Gặp gỡ và Thông điệp tình yêu được ông sáng tác đầu thập niên 1950 – lúc này ông đã qua thời kỳ vẽ giao hòa kỹ thuật tranh lụa cổ điển phương Đông, tạo hình châu Âu, chủ đề Việt Nam với màu lam hoặc rực rỡ, hoặc dịu nhẹ. Đây là thời kỳ tranh lụa của ông đạt đến đỉnh cao kỹ thuật. Sau khi bồi lụa, ông mới vẽ lên nhiều lớp màu; thậm chí là pha trộn giữa các chất liệu. Thủ pháp này tạo những hiệu ứng thẩm mỹ khác với tranh lụa truyền thống khi nhân vật và một số chi tiết khác có nổi khối, có đậm nhạt, có ánh sáng như sơn dầu thay vì những mảng phẳng. Đề tài thường bao gồm các tính cổ Truyện Kiều, chân dung các thiếu nữ, mẹ và em bé, và đặc biệt là sự xuất hiện thường xuyên của các nhân vật nam…