Logo loading

CHÓ – THIÊN THẦN SA NGÃ

Chó là vật nuôi được thuần hóa từ lâu đời, và là người bạn đồng hành cùng với con người qua bao thăng trầm thế cuộc. Cũng chính vì gần gũi với con người như vậy cho nên hình tượng chó cũng trở nên rất “người”, như tục ngữ nói rằng: “chó nào chủ ấy”, […]
|Viet Art View

Chó là vật nuôi được thuần hóa từ lâu đời, và là người bạn đồng hành cùng với con người qua bao thăng trầm thế cuộc. Cũng chính vì gần gũi với con người như vậy cho nên hình tượng chó cũng trở nên rất “người”, như tục ngữ nói rằng: “chó nào chủ ấy”, “đánh chó phải ngó mặt chủ”. Con người có cả cái tốt và xấu, thiện và ác, thì thực tế cho thấy biểu tượng chó trong văn hóa văn nghệ cũng như vậy, cùng tồn tại hai mặt đối cực chứ không bị áp đặt lệch sang một bên. Đó là tính nhị nguyên nội tại của biểu tượng chó, con vật vừa là thần che chở và ban phước lành lại vừa chịu sự khinh thường của con người và thần thánh. Nhà nghiên cứu biểu tượng J. J. Roux nhận xét rất thú vị rằng: về bản chất, chó là một thiên thần sa ngã. Dưới đây chúng ta sẽ tìm hiểu kĩ hơn tính nhị nguyên này.

***

Người bạn đường và kẻ dẫn hồn vào cõi chết

Trong các các cuộc dạo chơi, hành hương, săn bắn, thậm chí cả chiến đấu, chó luôn là con vật trung thành sát cánh cùng với chủ nhân, thế nên người xưa mới có câu: “khuyển mã chí tình”. Vị thiên tướng lừng danh Nhị Lang Thần khi diệt trừ yêu ma luôn có Hao Thiên Khuyển sát cánh cùng đánh đông dẹp bắc và là nỗi khiếp đảm của mọi loại yêu tinh. Thánh Roch, một vị thánh của Ki-tô giáo thời Trung cổ, thường được vẽ đi cùng với một con chó, dựa trên câu chuyện có thật về Roch chăm sóc bệnh nhân dịch hạch ở Roma nên bị nhiễm bệnh, lúc đó xuất hiện một con chó hoang hàng ngày mang thức ăn đến cho ông ăn. Sau này Roch bị nhốt trong tù, con chó cũng theo ông vào tù và chết cùng với chủ trong tù.

Sự thân tình gần gũi của chó khi còn sống tiếp tục được con người gửi gắm niềm tin vào nó khi bắt đầu bước vào cái chết. Trong rất nhiều nền văn hóa như Ai Cập, Hy Lạp, La Mã, Nam Mỹ,… những vị thần dẫn hồn người sau khi chết có hình dạng của chó. Thần Anubis của người Hy Lạp có mình người đầu chó là vị thần bảo vệ người chết, tham gia vào quá trình ướp xác và phán xét công tội con người ở cuộc sống sau cái chết. Sự ảnh hưởng của việc thờ phụng Anubis kéo dài sang các nền văn minh Hy Lạp, La Mã và tới tận thời Phục Hưng. Người Hy Lạp kết hợp Anubis với Hermes để tạo ra tín ngưỡng thờ Hermanubis. Thời Trung Cổ, thuật ngữ hermanubis được nhắc đến nhiều trong các sách về giả kim thuật.

Theo tín ngưỡng của các bộ tộc Đức cổ, có một con chó khủng khiếp tên Garm chuyên gác lối vào Niflheim, vương quốc của những người chết. Người Parsi ở Ấn Độ đặt một con chó bên cạnh người sắp chết để người và chó nhìn vào mắt nhau. Người Mehico cổ thường hiến sinh chó và chôn cùng với người chết để dẫn đường cho chủ vượt qua chín con sông lớn tới chốn vĩnh hằng Chocomemictlan. Trong thiên văn học của họ, chòm sao thứ mười ba và là cuối cùng trong vòng Hoàng đạo là chòm sao Chó – nó đồng thời mang ý niệm về cái chết và cũng là sự khởi đầu mới.

Người chiếm lửa và biểu tượng tính dục

Người Aztec ở Trung Mỹ thờ phụng thần Xolotl, là vị thần hợp nhất ánh sáng với cái chết. Xolotl, được thể hiện trong hình dạng chó, là thần hộ vệ mặt trời trong cuộc du hành dưới lòng đất. Sự chế ngự ánh sáng và lửa của chó còn được thể hiện trong tín ngưỡng của các bộ tộc vùng thượng nguồn sông Nile khi họ cho rằng chó đã đánh cắp lửa của con rắn trên cầu vồng nơi các thần linh trên trời để mang xuống hạ giới cho con người bằng cách giấu trong lông đuôi của mình. Người Maidu ở miền Tây nước Mỹ tin rằng chó sói là vị anh hùng vĩ đại của thảo nguyên, người đã sáng chế ra lửa bằng sự cọ xát và giấu vào trong tai. Trong đạo Ki-tô, con chó khạc lửa là biểu hiệu của thánh Dominique.

Biểu tượng chiếm lửa của chó nhiều khi đồng hành với biểu tượng tính dục. Một số bộ tộc ở châu Đại Dương lưu truyền một huyền thoại rằng một con chó đã quan sát một hội bí mật của nam giới đánh lửa từ sự cọ xát, nó đã tiết lộ bí mật đó với người phụ nữ bằng cách dùng đuôi của mình cọ xát vào miếng gỗ mà người phụ nữ vừa mới ngồi cho đến khi bật ra lửa, lúc ấy người phụ nữ khóc òa nên và nói với con chó: “Mày đã làm ô uế tao nên giờ mày phải lấy tao”. Bộ tộc Dayak ở Mã Lai thì tin rằng sau trận đại hồng thủy, con chó đã tiết lộ với người phụ nữ bằng cách chà xát lông đuôi của mình vào một dây leo. Người Bambara ở châu Phi thậm chí còn ví chó với dương vật. Nhà nghiên cứu Zahan cho rằng việc gán biểu tượng tính dục với chó có thể là do sự háu đói của nó tương đương với ham muốn nhục dục, và tiếng cho sủa của chó trước người lạ giống như sự cương cứng của dương vật trước âm hộ.

Người gác đền và kẻ dơ bẩn

Ở rất nhiều các đình đền chùa hay nhà ở truyền thống của Việt Nam, người ta đặt chó đá trước cửa hoặc cổng để canh gác, đuổi tà ma, hộ vệ cho công trình kiến trúc. Đôi khi con chó được cách điệu theo trí tưởng tượng mà người ta gọi là con nghê, cũng là một linh vật. Nhưng trong dân gian lại lưu truyền rất nhiều các câu thành ngữ, tục ngữ có ý miệt thị loài chó như : cẩu thả, ngu như chó, bẩn như chó, phường chó lợn, không có chó bắt mèo ăn cứt, chó chui gầm chạn, chó ngáp phải ruồi, mèo đàng chó điếm…

Biểu tượng “người gác đền” của chó cũng có thể thấy ở nhiều nền văn hóa khác. Những con khỉ đầu chó, rất nhiều trong tranh tượng Ai Cập, được giao sứ mệnh giam giữ hoặc thủ tiêu những kẻ thù của ánh sáng và gác cổng các thánh địa, thánh thất. Người Yakut ở Nga cho rằng Thượng Đế đã tín cẩn giao những hình ảnh của mình cho chó canh giữ, nhưng sau đó chó đã bị quỷ dữ bôi nhọ và Thượng Đế đã bắt chó phải mang bộ dạng như ngày nay, một con vật ăn uống nhơ bẩn. Người Bouriate nói rằng Thượng Đế đã nguyền rủa chó rằng: “Ngươi sẽ mãi mãi khổ sở vì đói, ngươi sẽ phải gặm xương, ăn những thức ăn thừa của con người, và họ sẽ đánh đập ngươi không thương xót”.

***

Trong văn học hiện đại, tính nhị nguyên nội tại của biểu tượng chó được thể hiện rất hay, ví dụ trong những kiệt tác của Bulgakov, Nabokov. Ở tiểu thuyết “Trái tim chó” của Bulgakov, nhà bác học Preobrazhenski đã cấy não người vào não chó, biến con chó hoang Sarik thành một con người, tên Sarikov. Từ một thành quả tuyệt vời của khoa học (thiên thần), Sarikov đã biến thành kẻ một kẻ vô sản lưu manh, rượu chè, dối trá (sa ngã). Ở tiểu thuyết “Lolita” của Nabokov, những chi tiết về chó luôn xuất hiện ở những khúc ngoặt trong kết cấu tác phẩm, dẫn dắt nội dung câu chuyện, từ một tiểu nữ thần nymphet say đắm (thiên thần) đến sự loạn luân tội lỗi giữa cha dượng và con riêng của vợ (sa ngã). Giờ đây, hai tác phẩm này đều được coi là những tiểu thuyết xuất sắc nhất của thế kỷ 20.

“Thiên thần sa ngã” là một đề tài (hoặc mô-típ, mã truyện kể) rất lôi cuốn trong văn nghệ. Với những tác phẩm văn học, một số nghệ sĩ đã sáng tạo thành công hình ảnh chó như là biểu tượng của thiên thần sa ngã. Còn trong mỹ thuật hiện đại, vẫn chưa có một kết quả nào đáng kể tương đương. Nhân dịp năm mới Mậu Tuất, hi vọng biểu tượng chó trong mỹ thuật sẽ được dựng xây xứng đáng với tiềm năng của vùng đất hứa này.

Durer. Hiệp sĩ, Thần chết và Quỷ dữ. 1513, tranh khắc, 24,5×19,1cm, Gallery nghệ thuật quốc gia Washington.
Hình ảnh con chó và ngựa đồng hành với người hiệp sĩ trên con đường đầy rẫy hiểm nguy rình rập.

 

Giovanni Battista Tiepolo, họa sĩ người Ý (1696-1770),
“Thánh Roch hành hương”, khoảng 1730, sơn dầu trên toan,
46.3 × 32.2 cm

 

Tượng thần Anubis canh giữ lăng mộ Tutankhamun. Khoảng 1323 TrCN, bảo tàng Cairo

 

Tượng Hemanubis. Khoảng thế kỷ 2, đá hoa cương trắng, bảo tàng Vatican.
Vị thần đầu chó có thân người ăn mặc theo kiểu quý tộc La Mã.

 

Thần Xolotl của người Aztec, thần ánh sáng và cái chết, mang hình tượng chó.
Bảo tàng Nhân học quốc gia Mexico.

Bài viết bởi tác giả Huệ Viên

Chia sẻ:
Back to top