Bảo tàng Quốc gia Qatar, kiến trúc sư Jean Nouvel. Thiết kế lấy cảm hứng từ sự hình thành khoáng vật ‘hoa hồng sa mạc’ tự nhiên. Ảnh: Iain Masterton / Alamy
Với FIFA World Cup đang diễn ra, con mắt của thế giới không chỉ tập trung vào bóng đá mà còn vào nước chủ nhà Qatar. Alastair Smart báo cáo về những tham vọng lớn về văn hóa của quốc gia này và nỗ lực của họ nhằm thúc đẩy thế hệ nghệ sĩ mới trong nước.
Một thế kỷ trước, Qatar là một nước bảo hộ buồn tẻ của Anh, nơi người dân địa phương dành cả mùa hè để lặn tìm ngọc trai và chăn lạc đà vào mùa đông. Tuy nhiên, thế kỷ 20 đã chứng kiến đất nước này trải qua một quá trình làm giàu và hiện đại hóa chóng mặt, sau khi phát hiện ra dầu mỏ và đặc biệt là khí đốt tự nhiên. Qatar hiện có một quỹ đầu tư quốc gia trị giá khoảng 450 tỷ USD.
Từ ngày 20 tháng 11 đến ngày 18 tháng 12, Qatar cũng tổ chức FIFA World Cup, với hơn một triệu người hâm mộ bóng đá quốc tế dự kiến sẽ đến thăm. Tám sân vận động mới, cũng như toàn bộ hệ thống tàu điện ngầm, đã được xây dựng trước giải đấu, trong và xung quanh thủ đô Doha.
Sân vận động Al Janoub ở Al Wakrah, Qatar, kiến trúc sư người Anh gốc Iraq, Za ha Hadid và AECOM. Phần mái gợi nhớ cánh buồm của những chiếc thuyền sử dụng bởi thợ lặn tìm ngọc trai trong khu vực. Ảnh: David Ramos / Getty Images
Dưới sự lãnh đạo của Sheikha Al Mayassa bint Hamad bin Khalifa Al Thani, chủ tịch Các bảo tàng Qatar (QM), đất nước này đang hướng tới một di sản dài lâu hơn nhiều so với lễ hội bóng đá kéo dài một tháng. Sheikha Al Mayassa, em gái của Tiểu vương Qatar, hy vọng ‘các dịch vụ văn hóa thú vị’ của đất nước sẽ khiến du khách ‘muốn quay lại nhiều lần’.
QM là một cơ quan chính phủ có ảnh hưởng, một loại tài sản quốc gia về nghệ thuật, phần quan trọng trong nhiệm vụ của nó là quản lý lĩnh vực bảo tàng đang mở rộng nhanh chóng của Qatar. Một trong những viên ngọc quý trên vương miện của QM là Bảo tàng Nghệ thuật Hồi giáo, mở cửa vào năm 2008 ở cuối một bán đảo nhìn ra Vịnh Doha.
Được thiết kế bởi kiến trúc sư người Mỹ gốc Hoa I.M. Pei (người mà Sheikha Al Mayassa đã phải thuyết phục ra khỏi kỳ nghỉ hưu), nó là một cấu trúc năm tầng lấy cảm hứng từ mô hình hình học của các tòa nhà Hồi giáo trong quá khứ.
Trưng bày những chế tác từ kim loại, đồ trang sức, thủy tinh, thảm, áo giáp… bộ sưu tập của bảo tàng kéo dài 14 thế kỷ về nghệ thuật Hồi giáo trên ba lục địa.
Bảo tàng Nghệ thuật Hồi giáo, kiến trúc sư I.M. Pei. Ảnh: Iain Masterton / Alamy
Pei qua đời ở tuổi 102 vào năm 2019, cùng năm khai trương một trong những tòa nhà mang tính bước ngoặt khác của Doha: Bảo tàng Quốc gia Qatar. Công trình này được thiết kế bởi kiến trúc sư đoạt giải Pritzker, Jean Nouvel, và tiêu tốn hơn 430 triệu USD để xây dựng. Tòa nhà có hình dạng một bông hồng sa mạc [khoáng vật] khổng lồ, với các phòng trưng bày được bố trí bên dưới mái nhà gồm vô số đĩa lồng vào nhau.
Bảo tàng kể lịch sử của Qatar qua các thời đại, bắt đầu với một loài cá địa phương đã hóa thạch hàng trăm triệu năm tuổi. Các triển lãm khác bao gồm tiền đúc từ thế kỷ thứ 6 sau Công nguyên (khi vùng đất này là một phần của đế chế do triều đại Sasanian của Iran cai trị) và các tài liệu liên quan đến quá trính giành độc lập từ Anh vào năm 1971.
Mục tiêu của bảo tàng là thể hiện Qatar với hình ảnh vùng đất cổ xưa có những di sản phong phú. Tuy nhiên khi bước ra những con phố bên ngoài, người ta bị choáng ngợp bởi cảm giác hiện đại — đặc biệt là khi nhìn về hướng Tháp Aspire và những cao ốc khác đã mọc lên trong hai thập kỷ qua để tạo thành khu thương mại của Vịnh Tây. (Nouvel mô tả Qatar đang ở giữa ‘thời kỳ hùng mạnh’, có thể gọi là ‘đột biến’)
Jeff Koons (sn. 1955), Cá cúi, 2020-22. 24 × 32 m, khu Corniche [Mái che], công viên Al Masrah. Ảnh: © Iwan Baan. Được phép của Các bảo tàng Qatar. Tác phẩm nghệ thuật: © Jeff Koons
Những con đường và bãi cát được tôn lên bởi một chương trình nghệ thuật công cộng. Được chỉ đạo bởi QM, hơn 100 tác phẩm nghệ thuật đã xuất hiện ở những nơi công cộng trong những năm gần đây, trong đó có 40 tác phẩm được công bố chỉ trong nửa cuối năm 2022.
Ở Doha, chúng ta sẽ thấy ‘Le Pouce’ của César Baldaccini, một tác phẩm điêu khắc bằng đồng sáng bóng có hình ngón tay cái, đặt tại chợ Souq Waqif; và ‘Cá cúi’ của Jeff Koons, một tác phẩm điêu khắc bằng thép không gỉ được đánh bóng, đặt tại Công viên Al Masrah, về loài động vật có vú đã sinh sống ở vùng biển xung quanh Qatar trong nhiều thiên niên kỷ.
Ấn tượng nhất trong số đó là ‘Đông-Tây/Tây-Đông’ của Richard Serra, tọa lạc tại vùng sa mạc Zekreet, cách thủ đô 80km về phía Tây. Tác phẩm — được chính nghệ sĩ mô tả là ‘tác phẩm mãn nguyện nhất mà tôi từng thực hiện’ — bao gồm bốn tấm thép hoành tráng được đặt thành một đường thẳng trên một khu vực cằn cỗi dài một kilomet, giống như vật tổ của một nền văn minh cổ đại.
Richard Serra (sn. 1938), Đông-Tây/Tây-Đông, 2014. Thép phong hóa, mỗi tấm cao 14,7-16,7m. Đặt trong một hành lang tự nhiên hình thành bởi cao nguyên thạch cao, tác phẩm trải dài hơn một kilomet, đi qua bán đảo của Khu bảo tồn Quốc gia Ras Brouq, nối với vùng biển Vịnh Ba Tư. Ảnh: © Rik van Lent. Được phép của Các bảo tàng Qatar.
Giám đốc Nghệ thuật Công cộng của QM, Abdulrahman Ahmed Al-Ishaq cho biết: “Quy mô, chất lượng và sự táo bạo trong chương trình của chúng tôi là chưa từng có. Mục tiêu là khiến cho nghệ thuật trở thành một phần lâu dài trong kết cấu đô thị của Qatar.”
Những người khác đã đóng góp vào chương trình cho đến nay bao gồm các nghệ sĩ quốc tế như Olafur Eliasson, Yayoi Kusama, KAWS và Subodh Gupta, và những tài năng trong nước như Shouq Al Mana và Shua’a Ali.
Al-Ishaq nói: “Điều quan trọng là bạn không cần vé để xem những tác phẩm này. Chúng cởi mở và dễ tiếp cận với tất cả mọi người, để mọi người từ mọi thành phần xã hội gặp gỡ — và tương tác — như họ tiếp tục với cuộc sống của mình.”
Al-Ishaq trước đây từng nói về tham vọng biến Qatar thành ‘thánh địa nghệ thuật của Trung Đông’. Hôm nay, anh nói thêm rằng “sự chuyển đổi bối cảnh sáng tạo của [đất nước]… đang vang vọng khắp thế giới.”
Một tuyên bố như vậy có thể được hiểu khi xem nhanh lịch trình triển lãm. Triển lãm lớn nhất trong thành phố hiện nay là về nhà mốt Valentino tại trung tâm thiết kế của Doha, M7. (Những người như Naomi Campbell và Janet Jackson đã tham dự buổi lễ)
Olafur Eliasson (sn. 1967), Những chiếc bóng ban ngày trên biển, 2022. Thép, sợi thủy tinh, gương. Kích thước tổng: 163,5 × 125,7 m; 20 gian (mỗi gian cao 4,5 m; đường kính 10,35 m, ba phần lẻ, Al Zubarah. Ảnh: © Iwan Baan. Được phép của nghệ sĩ; neugerriemschneider, Berlin; Tanya Bonakdar Gallery, New York / Los Angeles. © 2022 Olafur Eliasson.
M7 mở cửa vào năm 2021 và công việc xây dựng của Qatar còn lâu nữa mới kết thúc. Đầu năm nay, QM đã công bố kế hoạch mở thêm ba viện vào cuối thập kỷ này. Đó là Bảo tàng ô tô Qatar (dành riêng cho ô tô); Bảo tàng Lusail (nghệ thuật phương Đông); và Art Mill (một bảo tàng nghệ thuật hiện đại và đương đại rộng lớn, có diện tích gần gấp đôi Tate Modern London, nằm trong một nhà máy bột mì đã được chuyển đổi).
Cả ba địa điểm sẽ có các bộ sưu tập phong phú để thu hút người xem đến các cuộc triển lãm của họ. Nhà nước Qatar là một trong những bên mua nghệ thuật cuồng nhiệt nhất toàn cầu của thế kỷ 21 — điều này được phản ánh qua việc Sheikha Al Mayassa được vinh danh là người quyền lực nhất trong thế giới nghệ thuật vào năm 2013, theo danh sách ‘Power 100’ hàng năm của ArtReview, với ‘sức mua tuyệt đối’ của Qatar.
Bảo tàng Lusail được đặt tên theo thành phố ven biển đang phát triển nhanh chóng, ngay phía bắc Doha. Lusail cũng là nơi diễn ra trận chung kết FIFA World Cup. Ý tưởng là văn hóa không nên chỉ giới hạn ở thủ đô của quốc gia.
Thời hạn khai trương của ba bảo tàng mới — năm 2030 — không phải là ngẫu nhiên. Chính phủ coi nghệ thuật là một phần của Tầm nhìn Quốc gia Qatar 2030, ‘lộ trình tương lai của Qatar’, trong đó phát triển phi kinh tế được coi là ưu tiên hàng đầu ngang với tăng trưởng tài chính. Điều này nhân danh việc tạo ra một ‘xã hội tiên tiến’ vào cuối thập kỷ này (bao gồm cả chăm sóc sức khỏe và giáo dục).
Sân vận động Lusail, thiết kế bởi Foster + Partners, nơi tổ chức trận chung kết FIFA World Cup Qatar 2022. Photo: David Ramos / Getty Images
Sự thật là, ngay cả bây giờ, Qatar có quá nhiều thứ được trưng bày trong các bảo tàng của mình để thu hút du khách. Tuy nhiên, việc tạo ra một khung cảnh nghệ thuật lại là một vấn đề hoàn toàn khác. Điều đó đòi hỏi nhiều hơn là chỉ vung tiền vào các tác phẩm nghệ thuật và các tòa nhà để chứa chúng. Nó đòi hỏi sự phát triển hệ thống, được tạo ra bởi một mạng lưới các nghệ sĩ làm việc sôi nổi.
Công bằng mà nói, chính Sheikha Al Mayassa đã xác định được vấn đề này. Trong một cuộc phỏng vấn vào năm ngoái với Financial Times, cô đã thừa nhận ‘những lỗ hổng trong hệ sinh thái’ và nói rằng QM sẽ dành những năm 2020 để ‘cố gắng nuôi dưỡng… một cộng đồng những người sáng tạo’.
Một số người có thể thắc mắc các nghệ sĩ tự do sẽ thể hiện bản thân như thế nào — đặc biệt là khi ảnh hưởng của QM quá lan tỏa và có rất ít đường lối phát triển cho một khu vực độc lập. Không có nghi ngờ gì về sự xuất hiện của một số không gian cho những sáng tạo địa phương. M7 bao gồm các studio và phòng thí nghiệm dành cho các nhà thiết kế mới nổi; và, như tên gọi của nó, Liwan Design Studios and Labs cũng làm như vậy.
Và sau đó là Trạm cứu hỏa, một trung tâm nghệ thuật (nằm trong một trạm cứu hỏa một thời) đã đóng vai trò là băng chuyền của các tài năng địa phương kể từ khi mở cửa vào năm 2014. Nó cung cấp nơi ở cho các nghệ sĩ cũng như giám tuyển, và một triển lãm nhóm giới thiệu tác phẩm của 36 nghệ sĩ thường trú trong quá khứ hiện đang trưng bày tại Mathaf: Bảo tàng Nghệ thuật Hiện đại Ả Rập.
Cũng nên để mắt đến các cựu sinh viên của VCUarts Qatar, một cơ sở vệ tinh do Trường Nghệ thuật thuộc Đại học Khối thịnh vượng chung Virginia của Mỹ thành lập tại Doha, cấp các văn bằng mỹ thuật.
Tất nhiên, vẫn còn quá sớm để nói tất cả những điều này sẽ diễn ra như thế nào; còn quá sớm để biết có bao nhiêu nghệ sĩ trong nước sẽ nổi lên và chất lượng tác phẩm của họ sẽ như thế nào — ngay cả ở một quốc gia như Qatar, nơi mọi thứ dường như đang tiến triển rất nhanh.
Như cha đỡ đầu quy hoạch đô thị của Scotland, Ngài Patrick Geddes, đã từng nhận xét, “Một thành phố không chỉ là một địa điểm trong không gian; đó là một sự kiện.” Những gì đang diễn ra ở Doha và đất nước trong tầm nhìn xa hơn lúc này là một sự kiện thật khó để rời mắt.
Nguồn: Christie’s
Lược dịch bởi Viet Art View