Élisabeth Vigée Le Brun, Marie Antoinette và bông hồng (1783). Bộ sưu tập Cung điện Versailles, Versailles.
Trải qua nhiều thế kỷ, Nữ hoàng cuối cùng của Pháp – Marie Antoinette – vẫn là một hình tượng mê hoặc, di sản của bà theo nhiều nghĩa chính là hình ảnh của bà, với những phức tạp và mâu thuẫn của nó.
Những hình ảnh và việc xem xét lại về Nữ hoàng gốc Áo đã truyền cảm hứng cho những cuốn tiểu sử, tiểu thuyết và phim ảnh (bao gồm cả những tác phẩm kinh điển của Sofia Coppola), những cuộc đấu giá gây sốt tại Sotheby’s và Christie’s, và tất nhiên, vô số sự lan truyền trong giới thời trang. Vừa rồi, Trung tâm Getty ở Los Angeles đang tổ chức triển lãm “Đồ sứ từ Versailles: Bình hoa của Vua và Hoàng hậu,” dành cho hai chiếc bình sứ Sèvres xa hoa thuộc sở hữu của hoàng gia. Ngay trong tuần này, một bộ phim truyền hình mới về Marie Antoinette, được tạo ra bởi Deborah Davis, người viết The Favourite [Sủng thần], sẽ ra mắt tại Hoa Kỳ trên PBS. [Thời điểm của bài báo: 17 tháng 3, 2023]
Marie Antoinette đã xây dựng một cách có ý thức hình ảnh của mình trước công chúng—đôi khi gây bất lợi cho chính bà. Nữ hoàng tên khai sinh là Maria Antonia Anna Josepha, là con thứ 15, con gái út của Maria Theresa và Franz Stephan của Lorraine, những người cai trị đế chế Habsburg. Là một đứa trẻ xinh đẹp không thể phủ nhận nhưng hơi phù phiếm, Marie Antoinette đã bị đẩy ra trước những con mắt của công chúng và các chính trị gia ở tuổi 11, người ta đã đồng tình rằng Nữ công tước trẻ tuổi của Áo sẽ kết hôn với Louis XVI, Hoàng Thái tử của Pháp, người thừa kế ngai vàng.
Joseph Ducreux, Nữ Công tước Maria Antonia Áo, về sau là Nữ hoàng Marie Antoinette của Pháp (1769). Bộ sưu tập của Château de Versailles [Cung điện Versailles].
Hình ảnh được vẽ của Nữ hoàng sẽ đóng một vai trò quan trọng ngay cả trong những thời điểm sớm nhất này. Năm 1769, họa sĩ người Pháp Joseph Ducreux đã tới Vienna để vẽ cô gái trẻ Maria Antonia, bức chân dung do ông tạo ra, Nữ công tước Maria Antonia của Áo, đóng vai trò là cái nhìn đầu tiên của Louis XVI về người vợ sắp cưới. Hình ảnh của cô đã được chấp thuận và năm 1770, ở tuổi 14 dịu dàng, cô được gửi đến Pháp, nơi cô kết hôn với Hoàng Thái tử 15 tuổi nhút nhát.
Vị trí của Nữ hoàng mới trong triều đình vẫn mong manh trong hơn một thập kỷ, vì cuộc hôn nhân hoàng gia không được viên mãn; Marie Antoinette không thể sinh được người thừa kế, do đó có khả năng họ sẽ hủy hôn. Đứa con đầu lòng của bà, Marie-Thérèse, mãi đến năm 1778 mới chào đời, và Louis Joseph, Hoàng Thái tử của Pháp, người thừa kế, chào đời năm 1781. Đến khoảng thời gian này, bà nhận thức sâu sắc về cách bà thể hiện bản thân. Judith Thurman đã viết về Nữ hoàng trên tờ New Yorker năm 2006: “Khi vẫn còn có thể bị hủy hôn, bà phải trau dồi ‘tín nhiệm’ với Nhà vua.” Sau đó, Nữ hoàng trẻ tuổi đã tìm cách làm chủ bầu không khí thống trị và quyền lực.
Marie Antoinette đã ưu ái Élisabeth Vigée Le Brun, nữ họa sĩ hàng đầu trong thời đại của bà, với tư cách là một họa sĩ cung đình thường trực, người giúp bà đưa hình ảnh của mình vào cuộc sống. Là một họa sĩ vẽ chân dung nổi tiếng, Vigée Le Brun đã mang lại trong các bức tranh chủ nghĩa tự nhiên và sự nhạy cảm độc đáo, đồng thời sử dụng các tông màu phấn của Rococo thời kỳ về sau và các yếu tố của phong cách Tân cổ điển mới nổi.
Sau khi vẽ bức chân dung chính thức đầu tiên của Marie Antoinette vào năm 1778, Vigée Le Brun sẽ tiếp tục vẽ khoảng 30 bức chân dung của Nữ hoàng trong sáu năm. Công việc này mang lại cho họa sĩ danh tiếng, tiền bạc và uy tín, nhưng cũng khiến cô mất đi sự an toàn. Năm 1789, vào buổi bình minh của cách mạng, Vigée Le Brun, một người theo chủ nghĩa bảo hoàng suốt đời, đã có một quyết định vô cùng sáng suốt là chạy trốn khỏi nước Pháp cùng con gái, cải trang trong bộ quần áo rách nát, để thoát khỏi hậu quả của lòng trung thành với Nữ hoàng.
Marie Antoinette với bông hồng (1783), thuộc Cung điện Versailles, là một trong những bức chân dung nổi tiếng nhất của Vigée Le Brun. Hình ảnh Nữ hoàng trong bộ váy lụa màu xanh lam, với bộ lông đà điểu tuyệt đẹp trên tóc, tay cầm một bông hồng, hình ảnh này mang phong cách hoàng gia và theo chủ nghĩa tự nhiên—một hình ảnh không thể xóa nhòa của Marie Antoinette. Tuy nhiên, như với mọi hình ảnh của Nữ hoàng, những ám chỉ mang tính chính trị và văn hóa diễn ra ngay trên bề mặt của bức tranh.
Artnet đã xem xét kỹ hơn về Marie Antoinette với bông hồng (1783) và tìm thấy ba sự thật có thể giúp bạn nhìn nhận nó theo một cách hoàn toàn mới.
Về phiên bản tương ứng khét tiếng
Elisabeth Vigee Le Brun, Marie Antoinette trong chiếc váy chemise. Thuộc Bộ sưu tập của Schloss Wolfsgarten. Ảnh: Fine Art Images/Heritage Images/Getty Images.
Chúng ta thường nói có một câu chuyện đằng sau câu chuyện. Trong trường hợp này, chúng ta có một bức tranh trước bức tranh.
Là một trong những họa sĩ hàng đầu ở độ tuổi của cô, cũng là một trong số rất ít nữ họa sĩ trong Học viện, Vigée Le Brun đã được mời triển lãm tại Salon Paris năm 1783. Đối với cuộc triển lãm, Nữ hoàng đã đồng ý cho trưng bày bức chân dung gần thời điểm đó nhất của bà—Marie Antoinette en robe de gaulle (Marie Antoinette trong chiếc váy chemise)—được đưa ra công chúng. Bức tranh mô tả Nữ hoàng trong trang phục đồng quê, mặc một chiếc váy bằng vải xô với khăn thắt lưng màu xanh lam, đội mũ rơm và không đeo trang sức.
Chiếc váy được thiết kế bởi thợ may Rose Bertin, một nhà thiết kế nổi tiếng người Pháp được Nữ hoàng yêu thích. Bertin, một phụ nữ sinh ra trong gia đình khiêm tốn, đã trở thành một biểu tượng thời trang được săn đón, là thợ may quần áo cho một nhóm người sành điệu bao gồm chính Vigée Le Brun, cũng như Madame du Barry khét tiếng, tình nhân lâu năm của Vua Louis XV. Phong cách của Bertin khác thường, gây ra những làn sóng chấn động đối với truyền thống.
Mặc dù bình dị từ quan điểm đương đại, bức tranh của Vigée Le Brun đã gây ra một làn sóng phẫn nộ trong xã hội Pháp vì sự thiếu phẩm giá của nó. Đối với nhiều người, chiếc váy vải xô bị coi là sự xúc phạm đối với công chúng; thay vì thể hiện mình là một nữ hoàng vương giả đáng được tôn trọng, Nữ hoàng đã mặc trang phục mà nhiều người cho là nội y, đóng vai một cô gái đồng quê.
Trong thời gian này, Marie Antoinette đặc biệt thích dành thời gian ở Petit Trianon yêu dấu của mình, một lâu đài nhỏ mà Nhà vua đã tặng cho bà trong khuôn viên Versailles, cách xa cung điện và cuộc sống cung đình mà bà chán ghét. Ở đó, Nữ hoàng có một trang trại chăn nuôi bò sữa, gà và các động vật khác, tận hưởng một cuộc sống bình dị vùng nông thôn, ở đây bà ăn mặc giản dị, như trong bức chân dung của Vigée Le Brun.
Nhiều người coi bức tranh đầu tiên này là bằng chứng cho thấy Nữ hoàng không muốn hòa nhập với cuộc sống cung đình Pháp. Bông hồng xuất hiện trong cả hai bức chân dung là biểu tượng cho di sản gia đình Hapsburg của bà. Bản thân chiếc váy được làm từ bông nhập khẩu thay vì lụa Pháp, một ngành công nghiệp đang thất bát vào thời điểm đó. Một nhà phê bình đã chỉ trích bức tranh, nói rằng nó nên có tiêu đề tốt hơn là “Pháp ăn mặc như Áo, thu mình che thân bằng rơm”. Nhà sử học nghệ thuật Mary Sheriff phỏng đoán rằng bức tranh “được đọc như thể hiện mong muốn của Nữ hoàng thoát khỏi thân phận người Pháp, để mang những gì xa lạ vào trung tâm của vương quốc Pháp.” Với sự phẫn nộ ngày càng tăng, Vigée Le Brun đã rút bức chân dung và nhanh chóng vẽ Marie Antoinette với bông hồng để thay thế, bức tranh được trưng bày trước khi Salon kết thúc.
Bất chấp sự phản đối kịch liệt của công chúng, chiếc váy chemise này sẽ nhanh chóng trở thành mốt thời trang thịnh hành ở Pháp và Anh, thậm chí còn được đặt tên là chemise à la reine, hay váy ngủ của nữ hoàng, củng cố cho mối liên kết.
Bức tranh đặt thời trang Pháp lên đầu
Marie Antoinette với bông hồng thể hiện nữ hoàng khét tiếng của chúng ta trong trang phục trang trọng hơn nhiều so với bức tranh trước và đóng vai trò như một tác phẩm nghệ thuật thu hút công chúng trực tiếp, nhấn mạnh sức mạnh chính trị trong tác phẩm của Vigée Le Brun.
“Sự nghiệp của Vigee Lebrun đặt ra những câu hỏi quan trọng về mối quan hệ của họa sĩ với những thay đổi trong xã hội, vì họa sĩ không tái tạo hệ tư tưởng thống trị một cách thụ động; họ tham gia vào việc xây dựng và thay đổi nó. Các nghệ sĩ làm việc trong và cả trên hệ tư tưởng,” nhà sử học nghệ thuật Griselda Pollock nhận xét trong bài tiểu luận “Phụ nữ, nghệ thuật và hệ tư tưởng: Câu hỏi dành cho các nhà sử học nghệ thuật nữ quyền.”
Nhà sử học Caroline Weber mô tả: “Bức tranh này thể hiện Marie Antoinette trong chiếc áo choàng lụa màu xám xanh à la française và đồ trang sức ngọc trai phong phú, những đặc trưng chứng thực rõ hơn cho cả vẻ uy nghiêm và chất Pháp của bà.”
Chất liệu lụa xanh và viền đăng-ten đều thể hiện sự ủng hộ đối với ngành công nghiệp của Pháp, trong khi trên mái tóc, Nữ hoàng đội một chiếc khăn xếp với những chùm lông đà điểu lớn. Lông của loài chim này là dấu hiệu của sự giàu có, vì chúng phải được nhập khẩu từ Châu Phi — cũng ám chỉ phạm vi của đế chế Pháp và các cuộc chinh phạt của nó. Trong một bước ngoặt nữa, khi bắt đầu Cách mạng trong những năm tiếp theo, chính chiếc áo choàng à la française, được hình dung ở đây để xoa dịu công chúng, sẽ nhanh chóng không còn được ưa chuộng vì nó có mối liên hệ với tầng lớp quý tộc.
Hai bức tranh này—Marie Antoinette trong chiếc váy chemise và Marie Antoinette với bông hồng—cùng tái hiện trên tấm toan một khoảnh khắc sống động trong cuộc đời thời trẻ của Nữ hoàng. Khi đến biên giới Pháp, nữ hoàng là thiếu nữ, mặc một chiếc váy cưới sang trọng của Áo, hiện diện trước các thành viên của triều đình Pháp. Khóc lóc, Nữ hoàng chào tạm biệt bạn bè và chú chó Mops yêu quý của bà, những người đã được gửi trở lại Áo — bà đã được thay đổi trang phục một cách công khai theo phong cách Pháp. Hành động này, một biểu tượng tước bỏ phong cách Áo và cách trang điểm của bà, được mô tả là một quá trình khiến bà “quyến rũ hơn gấp ngàn lần”.
Một nữ hoàng—một họa sĩ—hai thế giới
Vẽ một bức chân dung của Marie Antoinette theo nhiều cách là một ràng buộc kép. Trong suốt nhiều năm bấp bênh tại triều đình, vị nữ hoàng trẻ tuổi đã đưa ra những quyết định về cách bà sẽ cố gắng duy trì sự phù hợp của mình, giữa những tin đồn xoay quanh việc nhà vua hiếm muộn và những lời cáo buộc tình ái đối với bà. Bà đã chọn cách thể hiện bản thân thông qua thời trang, một la mode, và cùng với đó, bà trở thành người tiêu xài hoang phí khét tiếng, với biệt danh Madame Déficit.
“Trau dồi vẻ ngoài đức hạnh có thể là một chiến lược mang tính chính trị hơn, nhưng thay vào đó, bà đã chọn cho mình phong cách và hành vi của một nhân tình hoàng gia. Những người vợ của Louis XIV và Louis XV đều là những bông hoa tường vi ngoan đạo và ít người biết đến, đó chính là điều mà người Pháp mong đợi ở một nữ hoàng tốt,” Thurman viết trong bài luận của mình.
Thời trang thay đổi—và thay đổi vai trò của phụ nữ—chỉ khiến công chúng thêm cho bà tai tiếng. Phong cách thời trang của Bertin được yêu thích bởi Nữ hoàng, cũng như các nữ diễn viên và gái mại dâm trà trộn với nữ hoàng tại Palais Royal. Khi các ranh giới phong cách bị xóa bỏ, trong hội họa và thời trang, công chúng ngày càng mất phương hướng.
“Kết quả là sự xói mòn các ranh giới có thể nhìn thấy càng làm nảy sinh sự thù hận đối với Marie Antoinette. Như một nhà văn ngầm đã nhận xét với vẻ khinh miệt, ‘Con điếm sang trọng nhất ở Paris không thể rẻ tiền hơn Nữ hoàng’,” Weber đã viết trong cuốn sách của mình, Nữ hoàng thời trang: Marie Antoinette đã mặc gì cho cuộc cách mạng.
Vai trò của phụ nữ trong xã hội thay đổi rất nhiều và như Weber đã lưu ý về người thợ may quần áo của Nữ hoàng, “Việc Bertin lên nắm quyền đã tạo ra sự lo lắng to lớn vì nó dường như cho thấy rằng Nhà vua đã nhường lại quyền lực của mình cho một nhóm phụ nữ mưu mô phù phiếm.” Trong số những người phụ nữ này không ai khác chính là Vigée Le Brun, người mà bản thân đã rơi vào tầm ngắm của công chúng. Thurman giải thích: “Chương trình thẩm mỹ mang tính biểu tượng của họa sĩ đã khiến một số thành viên của công chúng coi cô là sự ô nhục đối với giới tính của mình, một người lưỡng tính.”
Khi triều đại sụp đổ, không phiên bản nào của Marie Antoinette mà Vigée Le Brun tạo ra, có thể xoa dịu một xã hội đang hoảng loạn.
Nguồn: Artnet News
Lược dịch bởi Viet Art View